ഋതുസംഹാരം
ഗ്രീഷ്മഃ
തിരുത്തുക|| 1. അഥ ഗ്രീഷ്മഃ ||
പ്രചണ്ഡസൂര്യഃ സ്പൃഹണീയചന്ദ്രമാഃ
സദാവഗാഹക്ഷതവാരിസഞ്ചയഃ |
ദിനാന്തരമ്യോƒഭ്യുപശാന്തമന്മഥോ
നിദാഘകാലോƒയമുപാഗതഃ പ്രിയേ|| ൧|| {നിദാഘകാലഃ സമുപാഗതഃ}
നിശാഃ ശശാങ്കക്ഷതനീലരാജയഃ
ക്വചിദ് വിചിത്രം ജലയന്ത്രമന്ദിരം |
മണിപ്രകാരാഃ സരസം ച ചന്ദനം
ശുചൌ പ്രിയേ യാന്തി ജനസ്യ സേവ്യതാം|| ൨||
സുവാസിതം ഹർമ്യതലം മനോഹരം {മനോരമം}
പ്രിയാമുഖോച്ഛ്വാസവികമ്പിതം മധു |
സുതന്ത്രിഗീതം മദനസ്യ ദീപനം
ശുചൌ നിശീഥേƒനുഭവന്തി കാമിനഃ|| ൩||
നിതംബബിംബൈഃ സദുകൂലമേഖലൈഃ
സ്തനൈഃ സഹാരാഭരണൈഃ സചന്ദനൈഃ |
ശിരോരുഹൈഃ സ്നാനകഷായവാസിതൈഃ
സ്ത്രിയോ നിദാഘം ശമയന്തി കാമിനാം|| ൪||
നിതാന്തലാക്ഷാരസരാഗരഞ്ജിതൈർ {ലോഹിതൈർ}
നിതംബിനീനാം ചരണൈഃ സുനൂപുരൈഃ |
പദേ പദേ ഹംസരുതാനുകാരിഭിർ
ജനസ്യ ചിത്തം ക്രിയതേ സമന്മഥം|| ൫||
പയോധരാശ്ചന്ദനപങ്കചർച്ചിതാസ്-
തുഷാരഗൌരാർപ്പിതഹാരശേഖരാഃ |
നിതംബദേശാശ്ചലഹേമമേഖലാഃ
പ്രകുർവതേ കസ്യ മനോ ന സോത്സുകം || ൬||
സമുദ്ഗതസ്വേദചിതാങ്ഗസംധയോ
വിമുച്യ വാസാംസി ഗുരൂണി സാംപ്രതം |
സ്തനെഷു തന്വംശുകമുന്നതസ്തനാ
നിവേശയന്തി പ്രമദാഃ സയൌവനാഃ || ൭||
സചന്ദനാംബുവ്യജനോദ്ഭവാനിലൈഃ
സഹാരയഷ്ടിസ്തനമണ്ഡലാർപ്പിതൈഃ |
സവല്ലകീകാകലിഗീതനിഃസ്വനൈഃ
പ്രബുധ്യതേ സുപ്ത ഇവാദ്യ മന്മഥഃ || ൮|| {വിബോധ്യതേ}
സിതേഷു ഹർമ്യേഷു നിശാസു യോഷിതാം
സുഖപ്രസുപ്താനി മുഖാനി ചന്ദ്രമാഃ
വിലോക്യ നിര്യന്ത്രണമുത്സുകശ്ചിരം
നിശാക്ഷയേ യാതി ഹ്രിയേവ പാണ്ഡുതാം || ൯||
അസഹ്യവാതോദ്ധതരേണുമണ്ഡലാ
പ്രചണ്ഡസൂര്യാതപതാപിതാ മഹീ |
ന ശക്യതേ ദ്രഷ്ടുമപി പ്രവാസിഭിഃ
പ്രിയാവിയോഗാനലദഗ്ധമാനസൈഃ || ൧൦||
മൃഗാഃ പ്രചണ്ഡാതപതാപിതാ ഭൃശം
തൃഷാ മഹത്യാ പരിശുഷ്കതാലവഃ |
വനാന്തരേ തോയമിതി പ്രധാവിതാ
നിരീക്ഷ്യ ഭിന്നാഞ്ജനസന്നിഭം നഭഃ || ൧൧||
സവിഭ്രമൈഃ സസ്മിതജിഹ്മവീക്ഷിതൈർ
വിലാസവത്യോ മനസി പ്രസങ്ഗിനാം | {പ്രവാസിനാം}
അനങ്ഗസന്ദീപനമാശു കുർവതേ
യഥാ പ്രദോഷാഃ ശശിചാരുഭൂഷണാഃ || ൧൨||
രവേർമയൂഖൈരഭിതാപിതോ ഭൃശം
വിദഹ്യമാനഃ പഥി തപ്തപാംസുഭിഃ |
അവാങ്മുഖോ ജിഹ്മഗതിഃ ശ്വസൻ മുഹുഃ
ഫണീ മയൂരസ്യ തലേ നിഷീദതി || ൧൩||
തൃഷാ മഹത്യാ ഹതവിക്രമോദ്യമഃ
ശ്വസൻ മുഹുർഭൂരിവിദാരിതാനനഃ |
ന ഹന്ത്യദുരേƒപി ഗജാൻ മൃഗാധിപോ
വിലോലജിഹ്വശ്ചലിതാഗ്രകേസരഃ || ൧൪||
വിശുഷ്കകണ്ഠാഹതശീകരാംഭസോ
ഗഭസ്തിഭിർഭാനുമതോƒഭിതാപിതാഃ |
പ്രവൃദ്ധതൃഷ്ണോപഹതാ ജലാർഥിനോ
ന ദന്തിനഃ കേസരിണോƒപി ബിഭ്യതി || ൧൫||
ഹുതാഗ്നികല്പൈഃ സവിതുർമരീചിഭിഃ
കലാപിനഃ ക്ലാന്തശരീരചേതസഃ |
ന ഭോഗിനം ഘ്നന്തി സമീപവർത്തിനം
കലാപചക്രേഷു നിവേശിതാനനം || ൧൬||
സഭദ്രമുസ്തം പരിപാണ്ഡുകർദമം
സരഃ ഖനന്നായതപോത്രമണ്ഡലൈഃ
പ്രദീപ്തഭാസോ രവിണാ വിതാപിതോ {രവേർമയൂഖൈരഭിതാപിതോ ഭൃശം}
വരാഹയൂഥോ വിശതീവ ഭൂതലം || ൧൭||
വിവസ്വതാ തീക്ഷ്ണതരാംശുമാലിനാ
സപങ്കതോയാത്‌ സരസോƒഭിതാപിതഃ |
ഉത്പ്ലുത്യ ഭേകസ്തൃഷിതസ്യ ഭോഗിനഃ
ഫണാതപത്രസ്യ തലേ നിഷീദതി || ൧൮||
സമുദ്ധൃതാശേഷമൃണാലജാലകം
വിപന്നമീനം ദ്രുതഭീതസാരസം
പരസ്പരോത്പീഡനസംഹതൈർഗജൈഃ
കൃതം സരഃ സാന്ദ്രവിമര്ദകർദമം || ൧൯||
രവിപ്രഭോദ്ഭിന്നശിരോമണിപ്രഭോ
വിലോലജിഹ്വാദ്വയലീഢമാരുതഃ |
വിഷാഗ്നിസൂര്യാതപതാപിതഃ ഫണീ {ഹുതാഗ്നിസൂര്യാതപതാപിതഃ}
ന ഹന്തി മണ്ഡൂകകുലം തൃഷാകുലഃ || ൨൦||
സഫേനലാലാവൃതവക്ത്രസമ്പുടം
വിനിർഗതാലോഹിതജിഹ്വമുന്മുഖം | {വിനിഃസൃതാ}
തൃഷാകുലം നിഃസൃതമദ്രിഗഹ്വരാദ്‌
ഗവേഷമാണം മഹിഷീകുലം ജലം || ൨൧||
പടുതരദവദാഹോത്പ്ലുഷ്ടശഷ്പപ്രരോഹാഃ
പരുഷപവനവേഗോത്ക്ഷിപ്തസംശുഷ്കപർണാഃ |
ദിനകരപരിതാപക്ഷീണതോയാഃ സമന്താദ്‌
വിദധതി ഭയമുച്ചൈർവീക്ഷ്യമാണാ വനാന്താഃ || ൨൨||
ശ്വസിതി വിഹഗവർഗഃ ശീർണപർണദ്രുമസ്ഥഃ
കപികുലമുപയാതി ക്ലാന്തമദ്രേർകുഞ്ജം |
ഭ്രമതി ഗവയയൂഥഃ സർവതസ്തോയമിച്ഛൻ
ശരഭകുലമജിഹ്മം പ്രോദ്ധരത്യംബുകൂപാത്‌ || ൨൩||
വികചനവകുസുംഭസ്വച്ഛസിന്ദൂരഭാസാ
പ്രബലപവനവെഗോദ്ധൂതവേഗേന തൂർണം |
തരുവിടപലതാഗ്രാലിംഗനവ്യാകുലേന
ദിശി ദിശി പരിദഗ്ധാ ഭൂമയഃ പാവകേന || ൨൪||
ധ്വനതി പവനവിദ്ധഃ പർവതാനാം ദരീഷു {പവനവൃദ്ധഃ}
സ്ഫുടതി പടുനിനാദഃ ശുഷ്കവംശസ്ഥലീഷു |
പ്രസരതി തൃണമധ്യേ ലബ്ധവൃദ്ധിഃ ക്ഷണേന
ക്ഷപയതി മൃഗവർഗം പ്രാന്തലഗ്നോ ദവാഗ്നിഃ || ൨൫|| {ഗ്ലപയതി}
ബഹുതര ഇവ ജാതഃ ശാല്മലീനാം വനേഷു
സ്ഫുരതി കനകഗൌരഃ കോടരേഷു ദ്രുമാണാം |
പരിണതദലശാഖാനുത്പതത്യാശു വൃക്ഷാദ് {ഉത്പതൻ പ്രാംശു}
ഭ്രമതി പവനധൂതഃ സർവതോƒഗ്നിർവനാന്തേ || ൨൬||
ഗജഗവയമൃഗേന്ദ്രാ വഹ്നിസന്തപ്തദേഹാഃ
സുഹൃദ ഇവ സമേതാ ദ്വന്ദ്വഭാവം വിഹായ |
ഹുതവഹപരിഖേദാദാശു നിർഗത്യ കക്ഷാദ്‌
വിപുലപുലിനദേശാം നിമ്നഗാം സംവിശന്തി || ൨൭||
കമലവനചിതാംബുഃ പാടലാമോദരമ്യഃ
സുഖസലിലനിഷേകഃ സേവ്യചന്ദ്രാംശുജാലഃ | {സേവ്യചന്ദ്രാംശുഹാരഃ}
വ്രജതു തവ നിദാഘഃ കാമിനീഭിഃ സമേതോ
നിശി സുലലിതഗീതൈർഹർമ്യപൃഷ്ഠേ സുഖേന || ൨൮||
|| ഇതി ഗ്രീഷ്മഃ ||