നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം17

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 17

നാട്യശാസ്ത്രം→

 
അഥ സപ്തദശോഽധ്യായഃ |
ഏവം തു സംസ്കൃതം പാഠ്യം മയാ പ്രോക്തം ദ്വിജോത്തമാഃ |
പ്രാകൃതസ്യാപി പാഠ്യസ്യ സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം || 1||
ഏതദേവ വിപര്യസ്തം സംസ്കാരഗുണവർജിതം |
വിജ്ഞേയം പ്രാകൃതം പാഠ്യം നാനാവസ്ഥാന്തരാത്മകം || 2||
ത്രിവിധം തച്ച വിജ്ഞേയം നാട്യയോഗേ സമാസതഃ |
സമാനശബ്ദം വിഭ്രഷ്ടം ദേശീഗതമഥാപി ച || 3||
കമലാമലരേണുതരംഗലോലസലിലാദിവാക്യസമ്പന്നം |
പ്രാകൃതബന്ധേഷ്വേവം സംസ്കൃതമപി യോഗമുപയാതി || 4||
യേ വർണാഃ സംയോഗാത് സ്വരവർണാന്യത്വം ന്യൂനതാം ചാപി |
ഗച്ഛന്തി പദന്യസ്താസ്തേ വിഭ്രഷ്ടാ ഇതി ജ്ഞേയാഃ || 5||
യേ വർണാ വർണഗതാ വ്യഞ്ജനയുക്താശ്ച യേ സ്വരാ നിയതാഃ |
താനപരസ്പരവൃത്തേ പ്രാകൃതയുക്ത്യാ പ്രവക്ഷ്യാമി || 6||
യഥാ \-
ഏഓആരപരാണിഅ അം ആരപരം അ പാഅഏ ണത്ഥി |
ബസആരമജ്ഝിമാഇ അ കച വഗ്ഗതവാണിഹണാഇം || 7||
വച്ചന്തി കഗതദയവാ ലോപം അത്ഥം ച സേ വഹന്തി സരാ |
ഖധഥധഭാ ഉണ ഹത്തം ഉർവേതി അത്ഥം അ മുഞ്ചന്താ || 8||
ഉപ്പരഹുത്തരആരോ ഹേടാഹുത്തോ അ പാഅഏ ണത്ഥി |
മോത്തൂണ ഭദ്രചോദ്രഹ പദ്രഹ്വദചന്ദ്രജാഈ സ || 9||
ഖധഥധഭാണ ഹആരോ മുഹമേഹകഹാവഹൂപഹ്വഏസു |
കഗതദയവാണ ണിച്ചം വീയമ്മി ഠിഓ സരോ ഹോഈ || 10||
ഛ ഇതി ഷകാരോ നിത്യം ബോദ്ധവ്യഃ ഷടപദാദിയോഗേഷു |
കില ശബ്ദാന്ത്യോ രേഫോ ഭവതി തഥാ ഖു ത്തി ഖലുശബ്ദഃ || 11||
ഡ ഇതി ച ഭവതി ടകാരോ ഭടകടകകുടീതടാദ്യേഷു |
സത്വം ച ഭവതി ശഷയോഃ സർവത്ര തഥാ ഹി സ സ ആദേശഃ || 12||
അഷ്ടസ്പശ്ച ദകാരോ ഭവത്യനാദൗ തകാര ഇതരാദ്യഃ |
ബഡവാതഡാഗതുല്യോ ഭവതി ഡകാരോഽപി ച കകാരഃ || 13||
വർധനഗതേ ച ഭാവേ ധകാരവർണോഽപി ഢത്വമുപയാതി |
സർവത്ര ച പ്രയോഗേ ഭവതി നകാരോഽപി ച ണകാരഃ || 14||
ആപാനം ആവാനം ഭവതി പകാരേന വത്വയുക്തേന |
അയഥാതഥാദികേഷു തു ഭകാരവർണോ വ്രജീത ഹത്വം || 15||
പരുഷം ഫരുസം വിദ്യാത്പകാരവർണോഽപി ഫത്വമുപയാതി |
യസ്തു മൃതഃ സോഽപി മഓ യശ്ച മൃഗഃ സോഽപി ഹി തഥൈവ || 16||
ഓകാരത്വം ഗച്ഛേദൗകാരശ്ചൗഷധാദിഷു നിയുക്തഃ |
പ്രചലാചിരാചലാദിഷു ഭവതി ചകാരോഽപി തു യകാരഃ || 17||
അപരസ്പരനിഷ്പന്നാ ഹ്യേവം പ്രാകൃതസമാശ്രയാ വർണാഃ |
സംയുക്താനാം തു പുനർവക്ഷ്യേ പരിവൃത്തിസംയോഗം || 18||
ശ്ചപ്സത്സധ്യാഃ ഛ ഇതി തഥാഭ്യഹ്യധ്യാ
ഭവന്തി തു ഝകാരാഃ |
ഷ്ടഃ ട്ഠഃ സ്തഃ സ്ഥഃ ഷ്മൗ മ്ഹഃ
ക്ഷ്ണോ ഹ്ണഃ ഷ്ണോ ൺഹഃ ക്ഷഃ ഖകാരരൂപോഽപി || 19||
ആശ്ചര്യം അച്ഛരിയം നിശ്ചയമിച്ഛന്തി ണിച്ഛയം ച യഥാ |
വത്സം വച്ഛം ച യഥാ അപ്സരസം തദ്വദച്ഛരഅം || 20||
ഉത്സാഹോ ഉച്ഛാഹോ പഥ്യം ച പച്ഛം വിജ്ഞേയം |
തുഭ്യം തുജ്ഝം മഹ്യം മജ്ഝം വിന്ധ്യശ്ച ഭവതി വിഞ്ജ്ഝോത്തി || 21||
ദഷ്ടോ വട്ഠോത്തി തഹാ ഹസ്തോഽപി ച ഭവതി ഹത്ഥോത്തി |
ഗ്രീഷ്മോ ഗിമ്ഹോത്തി തഥാ ശ്ലക്ഷ്ണം സഹ്ണം സദാ തു വിജ്ഞേയം || 22||
ഉഷ്ണം ഉഹ്ണം യക്ഷോ ജക്ഖോ പര്യങ്കോ ഭവതി പല്ലങ്കു |
വിപരീതം ഹമയോഗേ ബ്രഹ്മാദൗ സ്യാദ് ബൃഹസ്പതൗ ഫത്വം || 23||
യജ്ഞോ ഭവതി ന ജന്നോ ഭീഷ്മോ ഭിമ്ഹോത്തി വിജ്ഞേയഃ |
ഉപരിഗതോഽധസ്താദ്വാ ഭവേത്കകാരാദികസ്തു യോ വർണഃ || 24||
സ ഹി സംയോഗവിഹീനഃ ശുദ്ധഃ കാര്യഃ പ്രയോഗേഽസ്മിൻ |
ഏവമേതത്തു വിജ്ഞേയം പ്രാകൃതം സംസ്കൃതം തഥാ || 25||
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി ദേശഭാഷാവികൽപനം |
ഭാഷാ ചതുർവിധാ ജ്ഞേയാ ദശരൂപേ പ്രയോഗതഃ || 26||
സംസ്കൃതം പ്രാകൃതം ചൈവ യത്ര പാഠ്യം പ്രയുജ്യതേ |
അതിഭാഷാര്യഭാഷാ ച ജാതിഭാഷാ തഥൈവ ച || 27||
തഥാ യോന്യന്തരീ ചൈവ ഭാഷാ നാട്യേ പ്രകീർതിതാ |
അതിഭാഷാ തു ദേവാനാമാര്യഭാഷാ തു ഭൂഭുജാം || 28||
സംസ്കാരപാഠ്യസംയുക്താ സമ്യങ് ന്യായ്യപ്രതിഷ്ഠിതാ |
വിവിധാ ജാതിഭാഷാ ച പ്രയോഗേ സമുദാഹൃതാ || 29||
മ്ലേച്ഛശബ്ദോപചാരാ ച ഭാരതം വർഷമാശ്രിതാ |
അഥ യോന്യന്തരീ ഭാഷാ ഗ്രാമ്യാരണ്യപശൂദ്ഭവാ || 30||
നാനാവിഹംഗജാ ചൈവ നാട്യധർമീ പ്രതിഷ്ഠിതാ || 31||
ജാതിഭാഷാശ്രയം പാഠ്യം ദ്വിവിധം സമുദാഹൃതം |
പ്രാകൃതം സംസ്കൃതം ചൈവ ചാതുർവർണ്യസമാശ്രയം |
ധീരോദ്ധതേ സലലിതേ ധീരോദാത്തേ തഥൈവ ച || 32||
ധീരപ്രശാന്തേ ച തഥാ പാഠ്യം യോജ്യം തു സംസ്കൃതം |
ഏഷാമേവ തു സർവേഷാം നായകാനാം പ്രയോഗതഃ || 33||
കാരണവ്യപദേശേന പ്രാകൃതം സമ്പ്രയോജയേത് |
ദാരിദ്ര്യാധ്യയനാഭാവയദൃച്ഛാദിഭിരേവ ച || 34||
ഐശ്വര്യേണ പ്രമത്താനാം ദാരിദ്ര്യേണ പ്ലുതാത്മനാം |
അനധീതോത്തമാനാം ച സംസ്കൃതം ന പ്രയോജയേത് || 35||
വ്യാജലിംഗപ്രവിഷ്ടാനാം ശ്രമണാനാം തപസ്വിനാം |
ഭിക്ഷുചക്രചരാണാം ച പ്രാകൃതം സമ്പ്രയോജയേത് || 36||
ഭാഗവതതാപസോന്മത്തബാലനീചഗ്രഹോപസൃഷ്ടേഷു |
സ്ത്രീനീചജാതിഷു തഥാ നപുംസകേ പ്രാകൃതം യോജ്യം || 37||
പരിവ്രാണ്മുനിശാക്യേഷു ചോക്ഷേഷു ശ്രോത്രിയേഷു ച |
ശിഷ്ടാ യേ ചൈവ ലിംഗസ്ഥാഃ സംസ്കൃതം തേഷു യോജയേത് || 38||
രാജ്ഞാശ്ച ഗണികായാശ്ച ശിൽപകാര്യാസ്തഥൈവ ച |
കലാവസ്ഥാന്തരകൃതം യോജ്യം പാഠ്യം തു സംസ്കൃതം || 39||
സന്ധിവിഗ്രഹസംബന്ധം തഥാ ച പ്രാപ്തവാഗ്ഗതിം |
ഗ്രഹനക്ഷത്രചരിതം ഖഗാനാം രുതമേവ ച || 40||
സർവമേതത്തു വിജ്ഞേയം കാവ്യബന്ധേ ശുഭാശുഭം || 41||
ക്രീഡാർഥം സർവലോകസ്യ പ്രയോഗേ ച സുഖാശ്രയം |
കലാഭ്യാസാശ്രയം ചൈവ പാഠ്യം വേശ്യാസു സംസ്കൃതം || 42||
കലോപചാരജ്ഞാനാർഥം ക്രീഡാർഥം പാർഥിവസ്യ ച |
നിർദിഷ്ടം ശിൽപകാര്യാസ്തു നാടകേ സംസ്കൃതം വചഃ || 43||
ആമ്നായസിദ്ധം സർവാസാം ശുഭമപ്സരസാം വചഃ |
സംസർഗാദ്ദേവതാനാം ച തദ്ധി ലോകോഽനുവർതതേ || 44||
ഛന്ദതഃ പ്രാകൃതം പാഠ്യം സ്മൃതമപ്സരസാം ഭുവി |
മാനുഷാണാം ച കർതവ്യം കാരണാർഥവ്യപേക്ഷയാ || 45||
സർവാസ്വേഹ ഹി ശുദ്ധാസു ജാതിഷു ദ്വിജസത്തമാഃ |
ശൗരസേനീം സമാശ്രിത്യ ഭാഷാം കാവ്യേഷു യോജയേത് || 46||
അഥവാ ഛന്ദതഃ കാര്യാ ദേശഭാഷാ പ്രയോക്തൃഭിഃ |
നാനാദേശസമുത്ഥം ഹി കാവ്യം ഭവതി നാടകേ || 47||
മാഗധ്യവന്തിജാ പ്രാച്യാ ശൗരസേന്യർധമാഗധീ |
ബാഹ്ലീകാ ദക്ഷിണാത്യാ ച സപ്ത ഭാഷാഃ പ്രകീർതിതാഃ || 48||
ശകാരാഭീരചണ്ഡാലശവരദ്രമിലോദ്രജാഃ |
ഹീനാ വനേചരാണാം ച വിഭാഷാ നാടകേ സ്മൃതാ || 49||
മാഗധീ തു നരേന്ദ്രാണാമന്തഃപുരസമാശ്രയാ |
ചേടാനാം രാജപുത്രാണാം ശ്രേഷ്ഠിനാം ചാർധമാഗധീ || 50||
പ്രാച്യാ വിദൂഷകാദീനാം ധൂർതാനാമപ്യവന്തിജാ |
നായികാനാം സഖീനാം ച ശൂരസേന്യവിരോധിനീ || 51||
യൗധനാഗരകാദീനാം ദക്ഷിണാത്യാഥ ദീവ്യതാം |
ബാഹ്ലീകഭാഷോദീച്യാനാം ഖസാനാം ച സ്വദേശജാ || 52||
ശകാരഘോഷകാദീനാം തത്സ്വഭാവശ്ച യോ ഗണഃ |
ശകാരഭാഷാ യോക്തവ്യാ ചാണ്ഡാലീ പുൽകസാദിഷു || 53||
അംഗാരകാരകവ്യാധകാഷ്ഠയന്ത്രോപജീവിനാം |
യോജ്യാ ശകാരഭാഷാ തു കിഞ്ചിദ്വാനൗകസീ തഥാ || 54||
ഗജാശ്വാജാവികോഷ്ട്രാദിഘോഷസ്ഥാനനിവാസിനാം |
ആഭീരോക്തിഃ ശാവരീ വാ ദ്രാമിഡീ വനചാരിഷു || 55||
സുരംഗാഖനകാദീനാം സന്ധികാരാശ്വരക്ഷതാം |
വ്യസനേ നായകാനാം ചാപ്യാത്മരക്ഷാസു മാഗധീ || 56||
ന ബർബരകിരാതാന്ധ്രദ്രമിലാദ്യാസു ജാതിഷു |
നാട്യപ്രയോഗേ കർതവ്യം കാവ്യം ഭാഷാസമാശ്രിതം || 57||
ഗംഗാസാഗരമധ്യേ തു യേ ദേശാഃ സമ്പ്രകീർതിതാഃ |
ഏകാരബഹുലാം തേഷു ഭാഷാം തജ്ജ്ഞഃ പ്രയോജയേത് || 58||
വിന്ധ്യസാഗരമധ്യേ തു യേ ദേശാഃ ശ്രുതിമാഗതാഃ |
നകാരബഹുലാം തേഷു ഭാഷാം തജ്ജ്ഞഃ പ്രയോജയേത് || 59||
സുരാഷ്ട്രാവന്തിദേഷേഷു വേത്രവത്യുത്തരേഷു ച |
യേ ദേശാസ്തേഷു കുർവീത ചകാരപ്രായസംശ്രയാം || 60||
ഹിമവത്സിന്ധുസൗവീരാന്യേ ജനാഃ സമുപാശ്രിതാഃ |
ഉകാരബഹുലാം തജ്ജ്ഞസ്തേഷു ഭാഷാം പ്രയോജയേത് || 61||
ചർമണ്വതീനദീതീരേ യേ ചാർബുദസമാശ്രിതാഃ |
തകാരബഹുലാം നിത്യം തേഷു ഭാഷാം പ്രയോജയേത് || 62||
ഏവം ഭാഷാവിധാനം തു കർതവ്യം നാടകാശ്രയം |
അത്ര നോക്തം മയാ യത്തു ലോകാദ് ഗ്രാഹ്യം ബുധൈസ്തു തത് || 63||
ഏവം ഭാഷാവിധാനം തു മയാ പ്രോക്തം ദ്വിജോത്തമാഃ |
പുനർവാക്യവിധാനം തു ലൗകികം സന്നിബോധത || 64||
ഉത്തമൈർമധ്യമൈർനീചൈര്യേ സംഭാഷ്യാ യഥാ നരാഃ |
സമാനോത്കൃഷ്ടഹീനാശ്ച നാടകേ താന്നിബോധത || 65||
ദേവാനാമപി യേ ദേവാ മഹാത്മാനോ മഹർഷയഃ |
ഭഗവന്നിതി തേ വാച്യാ യാസ്തേഷാം യോഷിതസ്തഥാ || 66||
ദേവാശ്ച ലിംഗിനശ്ചൈവ നാനാശ്രുതധരാശ്ച യേ |
ഭഗവന്നിതി യേ വാച്യാഃ പുരുഷൈഃ സ്ത്രീഭിരേവ ച || 67||
ആര്യേതി ബ്രാഹ്മണം ബ്രൂയാന്മഹാരാജേതി പാർഥിവം |
ഉപാധ്യായേതി ചാചാര്യം വൃദ്ധം താതേതി ചൈവ ഹി || 68||
നാമ്നാ രാജേതി വാ വാച്യാ ബ്രാഹ്മണൈസ്തു നരാധിപാഃ |
തത്ക്ഷാമ്യം ഹി മഹീപാലൈര്യസ്മാത്പൂജ്യാ ദ്വിജാഃ സ്മൃതാഃ || 69||
ബ്രാഹ്മണൈഃ സചിവോ വാച്യോ ഹ്യമാത്യഃ സചിവേതി വാ |
ശേഷൈരന്യൈർജനൈർവാച്യോ ഹീനൈരാര്യേതി നിത്യശഃ || 70||
സമൈഃ സംഭാഷണം കാര്യം യേന നാമ്നാ സ സഞ്ജ്ഞിതഃ |
ഹീനൈഃ സപരിവാരം തു നാമ്നാ സംഭാഷ്യ ഉത്തമഃ || 71||
നിയോഗാധികൃതാശ്ചൈവ പുരുഷാ യോഷിതസ്തഥാ |
കാരുകാഃ ശിൽപിനശ്ചൈവ സംഭാഷ്യാസ്തേ തഥൈവ ഹി || 72||
മാർഷോ ഭാവേതി വക്തവ്യഃ കിഞ്ചിദൂനസ്തു മാർഷകഃ |
സമാനോഽഥ വയസ്യേതി ഹം ഹ്വോ ഹണ്ഡേതി വാധമഃ || 73||
ആയുഷ്മന്നിതി വാച്യസ്തു രഥീ സൂതേന സർവദാ |
തപസ്വീതി പ്രശാന്തസ്തു സാധോ ഇതി ച ശബ്ദ്യതേ || 74||
സ്വാമീതി യുവരാജസ്തു കുമാരോ ഭർതൃദാരകഃ |
സൗമ്യ ഭദ്രമുഖേത്യേവം ഹേ പൂർവം ചാധമം വദേത് || 75||
യദ്യസ്യ കർമ ശിൽപം വാ വിദ്യാ വാ ജാതിരേവ വാ |
സ തേന നാമ്നാ ഭാഷ്യോ ഹി നാടകാദൗ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 76||
വത്സ പുത്രക താതേതി നാമ്നാ ഗോത്രേണ വാ പുനഃ |
വാച്യഃ ശിഷ്യഃ സുതോ വാപി പിത്രാ വാ ഗുരുണാപി വാ || 77||
സംഭാഷ്യാ ശാക്യനിർഗ്രന്ഥാ ഭദന്തേതി പ്രയോക്തൃഭിഃ |
ആമന്ത്രണൈസ്തു പാഷണ്ഡാഃ ശേഷാഃ സ്വസമയാശ്രിതൈഃ || 78||
ദേവേതി നൃപതിർവാച്യോ ഭൃത്യൈഃ പ്രകൃതിഭിസ്തഥാ |
ഭട്ടേതി സാർവഭൗമസ്തു നിത്യം പരിജനേന ഹി || 79||
രാജന്നിത്യൃഷിഭിർവാച്യോ ഹ്യപത്യപ്രത്യയേന വാ |
വയസ്യ രാജന്നിതി വാ ഭവേദ്വാച്യോ മഹീപതിഃ || 80||
വിദൂഷകേണ രാജ്ഞീ ച ചേടീ ച ഭവതീത്യപി |
നാമ്നാ വയസ്യേത്യപി വാ രാജ്ഞാ വാച്യോ വിദൂഷകഃ || 81||
സർവസ്ത്രീഭിഃ പതിർവാച്യ ആര്യപുത്രേതി യൗവനേ |
അന്യദാ പുനരാര്യേതി മഹാരാജേതി ഭൂപതിഃ || 82||
ആര്യേതി പൂർവജോ ഭ്രാതാ വാച്യഃ പുത്ര ഇവാനുജഃ |
യോഷിദ്ഭിരഥ കാമ്യേതി രാജപുത്രേതി യോധനൈഃ || 83||
പുരുഷാഭാഷണം ഹ്യേവ കാര്യം നാട്യേ പ്രയോക്തൃഭിഃ |
പുനഃ സ്ത്രീണാം പ്രവക്ഷ്യാമി യഥാഭാഷ്യാസ്തു നാടകേ || 84||
തപസ്വിന്യോ ദേവതാശ്ച വാച്യാ ഭഗവതീതി ച |
ഗുരുഭാര്യാ തു വക്തവ്യാ സ്ഥാനീയാ ഭവതീതി ച || 85||
ഗമ്യാ ഭദ്രേതി വാച്യാ വൈ വൃദ്ധാംബേതി ച നാടകേ |
രാജപത്ന്യസ്തു സംഭാഷ്യാഃ സർവാഃ പരിജനേന വൈ || 86||
ഭട്ടിനീ സ്വാമിനീ ദേവീത്യേവം വൈ നാടകേ ബുധൈഃ |
ദേവീതി മഹിഷീ വാച്യാ രാജ്ഞാ പരിജനേന വാ || 87||
ഭോഗിന്യഃ പരിശിഷ്ടാസ്തു സ്വാമിന്യ ഇതി വാ പുനഃ |
കുമാര്യശ്ചൈവ വക്തവ്യാഃ പ്രേഷ്യാഭിർഭർതൃദാരികാഃ || 88||
സ്വസേതി ഭഗിനീ വാച്യാ വത്സേതി ച യവീയസീ |
ബ്രാഹ്മണ്യാര്യേതി വക്തവ്യാ ലിംഗസ്ഥാ വ്രതിനീ ച യാ || 89||
പത്നീ ചാര്യേതി സംഭാഷ്യാ പിതൃനാമ്നാ സുതസ്യ സാ |
സമാനാഭിസ്തഥാ സഖ്യോ ഹലേതി സ്യാത്പരസ്പരം || 90||
പ്രേഷ്യാ ഹജ്ജേതി വക്തവ്യാ സ്ത്രിയോ യാ തൂത്തമാ ഭവേത് |
അജ്ജുകേതി ച വക്തവ്യാ വേശ്യാ പരിജനേന ച || 91||
അത്തേതി ഗണികാ മാതാ വാച്യാ പരിജനേന ഹി |
പ്രിയേതി ഭാര്യാ ശൃംഗാരേ വാച്യാ രാജ്ഞേതരേണ വാ || 92||
പുരോധഃ സാർഥവാഹാനാം ഭാര്യാസ്ത്വാര്യേതി സർവദാ |
തല്ലിംഗാർഥാനി നാമാനി കാര്യാണി കവിഭിഃ സദാ || 93||
ഔത്പത്തികാനി യാനി സ്യുർന പ്രഖ്യാതാനി നാടകേ |
ബ്രഹ്മക്ഷത്രസ്യ നാമാനി ഗോത്രകർമാനുരൂപതഃ || 94||
കാവ്യേ കാര്യാണി കവിഭിഃ ശർമവർമകൃതാനി ഹി |
ദത്തപ്രായാണി നാമാനി വണിജാം സമ്പ്രയോജയേത് || 95||
കാപാലികാസ്തു ഘണ്ടാന്തനാമാനഃ സമുദാഹൃതാ |
ശൗര്യോദാത്താനി നാമാനി തഥാ ശൂരേഷു യോജയേത് || 96||
വിജയാർഥാനി നാമാനി രാജസ്ത്രീണാം തു നിത്യശഃ |
ദത്താ മിത്രാ സേനേതി വേശ്യാനാമാനി യോജയേത് || 97||
നാനാകുസുമനാമാനഃ പ്രേഷ്യാഃ കാര്യാസ്തു നാടകേ |
മംഗലാർഥാനി നാമാനി ചേടാനാമപി യോജയേത് || 98||
ഗംഭീരാർഥാനി നാമാനി ഹ്യുത്തമാനാം പ്രയോജയേത് |
യസ്മാന്നാമാനുസദൃശം കർമ തേഷാം ഭവിഷ്യതി || 99||
ജാതിചേഷ്ടാനുരൂപാണി ശേഷാണാമപി കാരയേത് |
നാമാനി പുരുഷാണാം തു സ്ത്രീണാം ചോക്താനി തത്ത്വതഃ || 100||
ഏവം നാമവിധാനം തു കർതവ്യം കവിഭിഃ സദാ |
ഏവം ഭാഷാവിധാനം തു ജ്ഞാത്വാ കർമാണ്യശേഷതഃ || 101||
പാഠ്യഗുണാനിദാനീം വക്ഷ്യാമഃ | തദ്യഥാ സപ്തസ്വരാഃ, ത്രീണി
സ്ഥാനാനി, ചത്വാരോ വർണാഃ, ദ്വിവിധാ കാകുഃ, ഷഡലങ്കാരാഃ,
ഷഡംഗാനീതി | ഏഷാമിദാനീം ലക്ഷണമഭിവ്യാഖ്യാസ്യാമഃ |
തത്ര സപ്തസ്വരാ നാമ \-
ഷഡ്ജർഷഭഗാന്ധാരമധ്യമപഞ്ചമധൈവതനിഷാദാഃ ത ഏതേ
രസേഷൂപപാദ്യാഃ || 102||
യഥാ \-
തതഃ പാഠ്യം പ്രയുഞ്ജീത ഷഡലങ്കാരസംയുതം |
ഹാസ്യശൃംഗാരയോഃ കാര്യൗ സ്വരൗ മധ്യമപഞ്ചമൗ || 103||
ഷഡ്ജർഷഭൗ തഥാ ചൈവ വീരരൗദ്രാദ്ഭുതേഷ്വഥ |
ഗാന്ധാരശ്ച നിഷാദശ്ച കർതവ്യൗ കരുണേ രസേ || 104||
ധൈവതശ്ചൈവ കർതവ്യോ ബീഭത്സേ സഭയാനകേ |
ത്രീണി സ്ഥാനാനി \- ഉരഃ കണ്ഠഃ ശിര ഇതി | ഭവത്യപി ച
ശാരീര്യാമഥ വീണായാം ത്രിഭ്യഃ സ്ഥാനിഭ്യ ഏവ തു |
ഉരസഃ ശിരസഃ കണ്ഠാത്സ്വരഃ കാകുഃ പ്രവർതതേ || 105||
ആഭാഷണം ച ദൂരസ്ഥേ ശിരസാ സമ്പ്രയോജയേത് |
നാതിദൂരേ ച കണ്ഠേന ഹ്യുരസാ ചൈവ പാർശ്വതഃ || 106||
ഉരസോദാഹൃതം വാക്യം ശിരസാ ദീപയേദ് ബുധഃ |
കണ്ഠേന ശമനം കുര്യാത്പാഠ്യയോഗേഷു സർവദാ || 107||
ഉദാത്തശ്ചാനുദാത്തശ്ച സ്വരിതഃ കമ്പിതസ്തഥാ |
വർണാശ്ചത്വാര ഏവ സ്യുഃ പാഠ്യയോഗേ തപോധനാഃ || 108||
തത്ര ഹാസ്യശൃംഗാരയോഃ സ്വരിതോദാത്തൈർവർണൈഃ പാഠ്യമുപപാദ്യം,
വീരരൗദ്രാദ്ഭുതേഷൂദാത്തകമ്പിതൈഃ
കരുണബീഭത്സഭയാനകേഷ്വനുദാത്തസ്വരിതകമ്പിതൈരിതി | ദ്വിവിധാ
കാകുഃ സാകാങ്ക്ഷാ നിരാകാങ്ക്ഷാ ചേതി വാക്യസ്യ
സാകാങ്ക്ഷനിരാകാങ്ക്ഷകത്വാത് || 109||
അനിയുക്താർഥകം വാക്യം സാകാങ്ക്ഷമിതി സഞ്ജ്ഞിതം |
നിയുക്താർഥം തു യദ്വാക്യം നിരാകാങ്ക്ഷം തദുച്യതേ || 110||
തത്ര സാകാങ്ക്ഷം നാമ
താരാദിമന്ദ്രാന്തമനിയുക്താർഥമനിര്യാതിതവർണാലങ്കാരം
കണ്ഠോരഃസ്ഥാനഗതം | നിരാകാങ്ക്ഷം നാമ നിയുക്താർഥം
നിര്യാതിതവർണാലങ്കാരം ശിരഃസ്ഥാനഗതം മാന്ദ്രാദിതാരാന്തമിതി |
അഥ ഷഡലങ്കാരാ നാമ \-
ഉച്ചോ ദീപ്തശ്ച മന്ദ്രശ്ച നീചോ ദ്രുതവിലംബിതൗ |
പാഠ്യസ്യൈതേ ഹ്യലങ്കാരാ ലക്ഷണം ച നിബോധത || 112||
ഉച്ചോ നാമ ശിരഃസ്ഥാനഗതസ്താരസ്വരഃ, സ ച
ദൂരസ്ഥാഭാഷണവിസ്മയോത്തരോത്തരസഞ്ജൽപദൂരാഹ്വാനത്രാസനാബാധാദ്യേഷു |
ദീപ്തോ നാമ ശിരഃസ്ഥാനഗതസ്താരതരഃ, സ
ചാക്ഷേപകലഹവിവാദാമർഷക്രുഷ്ടാധർഷണക്രോധശൗര്യദർപതീ\-
ക്ഷ്ണരൂക്ഷാഭിധാനനിർഭർത്സനാക്രന്ദിതാദിഷു |
മന്ദ്രോ നാമ ഉരഃസ്ഥാനഗതോ നിർവേദഗ്ലാനിചിന്തൗത്സുക്യദൈന്യവ്യാധിക്രീഡാ\-
ഗാഢശസ്ത്രക്ഷതമൂർഛാമദഗുഹ്യാർഥവചനാദിഷു |
നീചോ നാമ ഉരഃസ്ഥാനഗതോ മന്ദ്രതരഃ, സ ച
സ്വഭാവാഭാഷണവ്യാധിശമശ്രമാർതത്രസ്തപതിതമൂർഛിതാദിഷു |
ദ്രുതോ നാമ കണ്ഠഗതഃ സ ച ത്വരിതഃ,
ലല്ലനമന്മനഭയശീതജ്വരത്രാസാത്യസ്താത്യയികകാര്യാവേദനാദിഷു |
വിലംബിതോ നാമ കണ്ഠസ്ഥാനഗതസ്തനുമന്ദ്രഃ, സ ച
ശൃംഗാരകരുണവിതർകിതവിചാരാമർഷാസൂയിതാവ്യക്താർഥപ്രവാദലജ്ജാ\-
ചിന്താതർജനവിസ്മയദോഷാനുകീർതനദീർഘരോഗനിപീഡനാദിഷു
അത്രാനുവംശ്യാ ശ്ലോകാ ഭവന്തി || 113\-114||
ഉത്തരോത്തരസഞ്ജൽപപരുഷാക്ഷേപണേഷു ച |
തീക്ഷ്ണരൂക്ഷാഭിനയനേ ആവേഗേ ക്രന്ദിതേ തഥാ || 115||
പരോക്ഷസ്യ സമാഹ്വാനേ തർജനേ ത്രാസനേ തഥാ |
ദൂരസ്ഥാഭാഷണേ ചൈവ തഥാ നിർഭർത്സനേഷു ച || 116||
ഭാവേഷ്വേതേഷു നിത്യം ഹി നാനാരസസമാശ്രയാ |
ഉച്ചാ ദീപ്താ ദ്രുതാ ചൈവ കാകുഃ കാര്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 117||
വ്യാധിതേ ച ജ്വരാർതേ ച ഭയാർതേ ശീതവിപ്ലുതേ |
നിയമസ്ഥേ വിതർകേ ച ഗാഢശസ്ത്രക്ഷതേഷു ച || 118||
ഗുഹ്യാർഥവചനേ ചൈവ ചിന്തായാം തപസി സ്ഥിതേ |
മന്ദ്രാ നീചാ ച കർതവ്യാ കാകുർനാട്യപ്രയോക്തൃഭിഃ || 119||
ലല്ലേ ച മന്മനേ ചൈവ ഭയാർതേ ശീതവിപ്ലുതേ |
മന്ദ്രാ ദ്രുതാ ച കർതവ്യാ കാകുർനാട്യപ്രയോക്തൃഭിഃ || 120||
ദൃഷ്ടനഷ്ടാനുസരണേ ഇഷ്ടാനിഷ്ടശ്രുതേ തഥാ |
ഇഷ്ടാർഥഖ്യാപനേ ചൈവ ചിന്താധ്യാനേ തഥൈവ ച || 121||
ഉന്മാദേഽസൂയിതേ ചൈവ ഉപാലംഭേ തഥൈവ ഹി |
അവ്യക്താർഥപ്രവാദേ ച കഥായോഗേ തഥൈവ ച || 122||
ഉത്തരോത്തരസഞ്ജൽപേ കാര്യേഽതിശയസംയുതേ |
വികൃതേ വ്യാധിതേ ക്രോധേ ദുഃഖേ ശോകേ തഥൈവ ച || 123||
വിസ്മയാമർഷയോശ്ചൈവ പ്രഹർഷേ പരിദേവിതേ |
വിലംബിതാ ച ദീപ്താ ച കാകുർമന്ദ്രാ ച വൈ ഭവേത് || 124||
ലഘ്വക്ഷരപ്രായകൃതേ ഗുർവക്ഷരകൃതേ തഥാ |
ഉച്ചാ ദീപ്താ ച കർതവ്യാ കാകുസ്തത്ര പ്രയോക്തൃഭിഃ || 125||
യാനി സൗമ്യാർഥയുക്താനി സുഖഭാവകൃതാനി ച |
മന്ദ്രാ വിലംബിതാ ചൈവ തത്ര കാകുർവിധീയതേ || 126||
യാനി സ്യുസ്തീക്ഷ്ണരൂക്ഷാണി ദീപ്താ ചോച്ചാ ച തേഷ്വപി |
ഏവം നാനാശ്രയോപേതം പാഠ്യം യോജ്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ || 127||
ഹാസ്യശൃംഗാരകരുണേഷ്വിഷ്ടാ കാകുർവിലംബിതാ |
വീരരൗദ്രാദ്ഭുതേഷൂച്ചാ ദീപ്താ വാപി പ്രശസ്യതേ || 128||
ഭയാനകേ സബീഭത്സേ ദ്രുതാ നീചാ ച കീർതിതാ |
ഏവം ഭാവരസോപേതാ കാകുഃ കാര്യാ പ്രയോക്തൃഭിഃ || 129||
അഥാംഗാനി ഷട് \- വിച്ഛേദോഽർപണ വിസർഗോഽനുബന്ധോ ദീപനം
പ്രശമനമിതി | തത്ര വിച്ഛേദോ നാമ വിരാമകൃതഃ | അർപണം നാമ
ലീലായമാനമധുരവൽഗുനാ സ്വരേണ പൂരയതേവ രംഗം യത്പഠ്യതേ
തദർപണം | വിസർഗോ നാമ വാക്യന്യാസഃ | അനുബന്ധോ നാമ
പദാന്തരേഷ്വപി വിച്ഛേദഃ, അനുച്ഛ്വസനം വാ | ദീപനം നാമ
ത്രിസ്ഥാനശോഭി വർധമാനസ്വരം ചേതി | പ്രശമനം നാമ
താരഗതാനാം സ്വരാണാം പ്രശാമ്യതാമവൈസ്വര്യേണാവതാരണമിതി |
ഏഷാം ച രസഗതഃ പ്രയോഗഃ \- തത്ര
ഹാസ്യശൃംഗാരയോരാകാങ്ക്ഷായാമർപണവിച്ഛേദദീപനപ്രശമനയുക്തം
പാഠ്യം കാര്യം | ദീപനപ്രശമനയുക്തം കരുണേ |
വിച്ഛേദപ്രശമനദീപനാനുബന്ധബഹുലം വീരരൗദ്രാദ്ഭുതേഷു
വിസർഗവിച്ഛേദയുക്തം ബീഭത്സഭയാനകയോരിതി | സർവേഷാമപ്യേഷാം
മന്ദ്രമധ്യതാരകൃതഃ പ്രയോഗസ്ത്രിസ്ഥാനഗതഃ | തത്ര
ദൂരസ്ഥാഭാഷണേ താരം ശിരസാ, നാതിദൂരേ മധ്യം കണ്ഠേന,
പാർശ്വതോ മന്ദ്രമുരസാ പ്രയോജയേത്പാഠ്യമിതി | മന്ദ്രാത്താരം ന
ഗച്ഛേത്, താരാദ്വാ മന്ദ്രമിതി || 130||
ഏഷാം ച ദ്രുതമധ്യവിലംബിതാസ്ത്രയോ ലയാ രസേഷൂപപാദ്യാഃ | തത്ര
ഹാസ്യശൃംഗാരയോർമധ്യലയഃ, കരുണേ വിലംബിതോ,
വീരരൗദ്രാദ്ഭുതബീഭത്സഭയാനകേഷു ദ്രുത ഇതി |
അഥ വിരാമഃ അർധസമാപ്തോ കാര്യവശാന്ന ഛന്ദോവശാത് | കസ്മാത്,
ദൃശ്യന്തേ ഹ്യേകദ്വിത്രിചതുരക്ഷരാ വിരാമാഃ | യഥാ \-
കിം ! ഗച്ഛ, മാ വിശ സുദുർജന ! വാരിതോഽഽസി
കാര്യം ത്വയാ ന മമ സർവജനോപയുക്തം |
സൂചാസു ചാങ്കുരഗതേ ച തഥോപചാരേ \-
ഷ്വൽപാക്ഷരാണി ഹി പദാനി ഭവന്തി കാവ്യേ || 132||
ഏവം വിരാമേ പ്രയത്നോഽനുഷ്ഠേയഃ | കസ്മാത്, വിരാമോ ഹ്യർഥാനുദർശകഃ
സഃ |
അത്ര ശ്ലോകൗ \-
വിരാമേഷു പ്രയത്നോ ഹി നിത്യം കാര്യഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ |
കസ്മാദഭിനയോ ഹ്യസ്മിന്നർഥാപേക്ഷീ യതഃ സ്മൃതഃ || 133||
യത്ര വ്യഗ്രാവുഭൗ ഹസ്തൗ തത്ര ദൃഷ്ടിസമന്വിതഃ |
വാചികാഭിനയഃ കാര്യോ വിരാമൈരർഥദർശകൈഃ || 134||
പ്രായോ വീരേ ച രൗദ്രേ ച കരൗ പ്രഹരണാകുലൗ |
ബീഭത്സേ കുത്സിതത്വാച്ച ഭവതഃ കുഞ്ചിതൗ കരൗ || 135||
ഹാസ്യേ ചോദ്ദേശമാത്രേണ കരുണേ ച പ്രലംബിതൗ |
അദ്ഭുതേ വിസ്മയാത്സ്തബ്ധൗ ഭയാച്ചൈവ ഭയാനകേ || 136||
ഏവമാദിഷു ചാന്യേഷു പ്രവിചാരേഽപി ഹസ്തയോഃ |
അലങ്കാരവിരാമാഭ്യാം സാധ്യതേ ഹ്യർഥനിശ്ചയഃ || 137||
യേ വിരാമാഃ സ്മൃതാ വൃത്തേ തേഷ്വലങ്കാര ഇഷ്യതേ |
സമാപ്തേഽർഥേ പദേ വാപി തഥാ പ്രാണവശേന വാ || 138||
പദവർണസമാസേ ച ദ്രുതേ ബഹ്വർഥസങ്കടേ |
കാര്യോ വിരാമഃ പാദാന്തേ തഥാ പ്രാണവശേന വാ || 139||
ശേഷമർഥവശേനൈവ വിരാമം സമ്പ്രയോജയേത് |
അത്ര ച ഭാവഗതാനി ച കൃഷ്യാക്ഷരാണി ബോദ്ധവ്യാനി, തദ്യഥാ \-
ആകാരൈകാരസംയുക്തമൈകാരൗകാരസംയുതം |
വ്യഞ്ജനം യദ്ഭവേദ്ദീർഘം കൃഷ്യം തത്തു വിധീയതേ || 140||
വിഷാദേ ച വിതർകേ ച പ്രശ്നേഽഥാമർഷ ഏവ ച |
കലാകാലപ്രമാണേന പാഠ്യം കാര്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ || 141||
ശേഷാണാമർഥയോഗേന വിരാമേ വിരമേദിഹ |
ഏകദ്വിത്രിചതുഃപഞ്ചഷട്കലം ച വിലംബിതം || 142||
വിലംബിതേ വിരാമേ ഹി സദാ ഗുർവക്ഷരം ഭവേത് |
ഷണ്ണാം കലാനാം പരതോ വിലംബോ ച വിധീയതേ || 143||
അഥവാ കാരണോപേതം പ്രയോഗം കാര്യമേവ ച |
സമീക്ഷ്യ വൃത്തേ കർതവ്യോ വിരാമോ രസഭാവതഃ || 144||
യേ വിരാമാഃ സ്മൃതാഃ പാഠ്യേ വൃത്തപാദസമുദ്ഭവാഃ |
ഉത്ക്രമ്യാപി ക്രമം തജ്ജ്ഞൈഃ കാര്യാസ്തേഽർഥവശാനുഗാഃ || 145||
നാപശബ്ദം പഠേത്തജ്ജ്ഞോ ഭിന്നവൃത്തം തഥൈവ ഹി |
വിശ്രമേന്നാവിരാമേഷു ദൈന്യേ കാകും ന ദീപയേത് || 146||
വർജിതം കാവ്യദോഷൈസ്തു ലക്ഷണാഢ്യം ഗുണാന്വിതം |
സ്വരാലങ്കാരസംയുക്തം പഠേത്പാഠ്യം യഥാവിധി || 147||
അലങ്കാരാ വിരാമാശ്ച യേ പാഠ്യേ സംസ്കൃതേ സ്മൃതാഃ |
ത ഏവ സർവേ കർതവ്യാ സ്ത്രീണാം പാഠ്യേ ത്വസംസ്കൃതേ || 148||
ഏവമേതത്സ്വരകൃതം കലാതാലലയാന്വിതം |
ദശരൂപവിധാനേ തു പാഠ്യം യോജ്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ || 149||
ഉക്തം കാകുവിധാനം തു യഥാവദനുപൂർവശഃ |
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി ദശരൂപവികൽപനം || 150||
|| ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ വാഗഭിനയേ കാകുസ്വരവ്യഞ്ജനോ നാമ
സപ്തദശോഽധ്യായഃ ||