നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം18

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 18

നാട്യശാസ്ത്രം→

 
അഥ അഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ
വർത്തയിഷ്യാമ്യഹം വിപ്രാ ദശരൂപവികൽപനം |
നാമതഃ കർമതശ്ചൈവ തഥാ ചൈവ പ്രയോഗതഃ || 1||
നാടകം സപ്രകരണമങ്കോ വ്യായോഗ ഏവ ച |
ഭാണഃ സമവകാരശ്ച വീഥീ പ്രഹസനം ഡിമഃ || 2||
ഈഹാമൃഗശ്ച വിജ്ഞേയാ ദശേമേ നാട്യലക്ഷണേ |
ഏതേഷാം ലക്ഷണമഹം വ്യാഖ്യാസ്യാമ്യനുപൂർവശഃ || 3||
സർവേഷാമേവ കാവ്യാനാം മാതൃകാ വൃത്തയഃ സ്മൃതാഃ |
ആഭ്യോ വിനിസൃതം ഹ്യേതദ്ദശരൂപം പ്രയോഗതഃ || 4||
ജാതിഭിഃ ശ്രുതിഭിശ്ചൈവ സ്വരാ ഗ്രാമത്വമാഗതാഃ |
യഥാ തഥാ വൃത്തിഭേദൈഃ കാവ്യബന്ധാ ഭവന്തി ഹി || 5||
ഗ്രാമൗ പൂർണസ്വരൗ ദ്വൗ തു യഥാ വൈ ഷഡ്ജമധ്യമൗ |
സർവവൃത്തിവിനിഷ്പന്നൗ കാവ്യബന്ധൗ തഥാ ത്വിമൗ || 6||
ജ്ഞേയം പ്രകരണം ചൈവ തഥാ നാടകമേവ ച |
സർവവൃത്തിവിനിഷ്പന്നം നാനാബന്ധസമാശ്രയം || 7||
വീഥീ സമവകാരശ്ച തഥേഹാമൃഗ ഏവ ച |
ഉത്സൃഷ്ടികാങ്കോ വ്യായോഗോ ഭാണഃ പ്രഹസനം ഡിമഃ || 8||
കൈശികീവൃത്തിഹീനാനി രൂപാണ്യേതാനി കാരയേത് |
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി കാവ്യബന്ധവികൽപനം || 9||
പ്രഖ്യാതവസ്തുവിഷയം പ്രഖ്യാതോദാത്തനായകം ചൈവ |
രാജർഷിവംശ്യചരിതം തഥൈവ ദിവ്യാശ്രയോപേതം || 10||
നാനാവിഭൂതിഭിര്യുതമൃദ്ധിവിലാസാദിഭിർഗുണൈശ്ചൈവ |
അങ്കപ്രവേശകാഢ്യം ഭവതി ഹി തന്നാടകം നാമ || 11||
നൃപതീനാം യച്ചരിതം നാനാരസഭാവചേഷ്ടിതം ബഹുധാ |
സുഖദുഃഖോത്പത്തികൃതം ഭവതി ഹി തന്നാടകം നാമ || 12||
അസ്യാവസ്ഥോപേതം കാര്യം പ്രസമീക്ഷ്യ ബിന്ദുവിസ്താരാത് |
കർതവ്യോഽങ്കഃ സോഽപി തു ഗുണാന്വിതം നാട്യതത്ത്വജ്ഞൈഃ || 13||
അങ്ക ഇതി രൂഢിശബ്ദോ ഭാവൈശ്ച രസൈശ്ച രോഹയത്യർഥാൻ |
നാനാവിധാനയുക്തോ യസ്മാത്തസ്മാദ്ഭവേദങ്കഃ || 14||
അങ്കസമാപ്തിഃ കാര്യാ കാവ്യച്ഛേദേന ബീജസംഹാരഃ |
വസ്തുവ്യാപീ ബിന്ദുഃ കാവ്യസമുത്ഥോഽത്ര നിത്യം സ്യാത് || 15||
യത്രാർഥസ്യ സമാപ്തിര്യത്ര ച ബീജസ്യ ഭവതി സംഹാരഃ |
കിഞ്ചിദവലഗ്നബിന്ദുഃ സോഽങ്ക ഇതി സദാവഗന്തവ്യഃ || 16||
യേ നായകാ നിഗദിതാസ്തേഷാം പ്രത്യക്ഷചരിതസംയോഗഃ |
നാനാവസ്ഥോപേതഃ കാര്യസ്ത്വങ്കോഽവിപ്രകൃഷ്ടസ്തു || 17||
നായകദേവീഗുരുജനപുരോഹിതാമാത്യസാർഥവാഹാനാം |
നൈകരസാന്തരവിഹിതോ ഹ്യങ്ക ഇതി സ വേദിതവ്യസ്തു || 18||
പഞ്ചാക്ഷരാ ദശപരാ ഹ്യങ്കാഃ സ്യുർനാടകേ പ്രകരണേ ച |
നിഷ്ക്രാമഃ സർവേഷാം യസ്മിന്നങ്കഃ സ വിജ്ഞേയഃ || 19||
ക്രോധപ്രസാദശോകാഃ ശാപോത്സർഗോഽഥ വിദ്രവോദ്വാഹൗ |
അദ്ഭുതസംഭവദർശനമങ്കേ പ്രത്യക്ഷജാനി സ്യുഃ || 20||
ഏകദിവസപ്രവൃത്തഃ കാര്യസ്ത്വങ്കോഽർഥബീജമധികൃത്യ |
ആവശ്യകകാര്യാണാമവിരോധേന പ്രയോഗേഷു || 21||
ഏകാങ്കേന കദാചിദ്ബഹൂനി കാര്യാണി യോജയേദ്ധീമാൻ |
ആവശ്യകാവിരോധേന തത്ര കാവ്യാനി കാര്യാണി || 22||
രംഗം തു യേ പ്രവിഷ്ടാഃ സർവേഷാം ഭവതി തത്ര നിഷ്ക്രാമഃ |
ബീജാർഥയുക്തിയുക്തം കൃത്വാ കാവ്യം യഥാർഥരസം || 23||
ന ബഹൂനീഹ കാര്യാണി ത്വേകാങ്കേ വിനിയോജയേത് |
ആവശ്യകാനാം കാര്യാണാം വിരോധോ ഹി തഥാ ഭവേത് || 24||
ജ്ഞാത്വാ ദിവസാവസ്ഥാം ക്ഷണയാമമുഹൂർതലക്ഷണോപേതാം |
വിഭജേത്സർവമശേഷം പൃഥക്പൃഥക്കാവ്യമങ്കേഷു || 25||
ദിവസാവസാനകാര്യം യദ്യങ്കേ നോപപദ്യതേ സർവം |
അങ്കച്ഛേദം കൃത്വാ പ്രവേശകൈസ്തദ്വിധാതവ്യം || 26||
വിപ്രകൃഷ്ടം തു യോ ദേശം ഗച്ഛേത്കാര്യവശാനുഗഃ |
അങ്കച്ഛേദേഽഥ സങ്ക്ഷേപാന്നിർദിശേത്തം പ്രവേശകൈഃ || 27||
സന്നിഹിതനായകോഽങ്കഃ കർതവ്യോ നാടകേ പ്രകരണേ വാ |
പരിജനകഥാനുബന്ധഃ പ്രവേശകോ നാമ വിജ്ഞേയഃ || 28||
പ്രകരണനാടകവിഷയേ പഞ്ചാദ്യാ ദശപരാ ഭവന്ത്യങ്കാഃ |
അങ്കാന്തരസന്ധിഷു ച പ്രവേശകാസ്തേഷു താവന്തഃ || 29||
അനയോരന്തരവിഹിതഃ പ്രവേശകോഽർഥക്രിയാം സമഭിവീക്ഷ്യ |
സങ്ക്ഷേപാർഥഃ സന്ധിഷ്വർഥാനാം സംവിധാതവ്യഃ || 30||
അങ്കച്ഛേദം കൃത്വാ മാസകൃതം വർഷസഞ്ചിതം വാപി |
തത്സർവം കർതവ്യം വർഷാദൂർധ്വം ന തു കദാചിത് || 31||
യഃ കശ്ചിത്കാര്യവശാദ്ഗച്ഛതി പുരുഷഃ പ്രകൃഷ്ടമധ്വാനം |
തത്രാപ്യങ്കച്ഛേദഃ കർതവ്യഃ പൂർവവത്തജ്ഞൈഃ || 32||
അങ്കാന്തരാനുസാരീ സങ്ക്ഷേപാർഥമധികൃത്യ ബിന്ദൂനാം |
പ്രകരണനാടകവിഷയേ പ്രവേശകഃ സംവിധാതവ്യഃ || 33||
നോത്തമമധ്യമപുരുഷൈരാചരിതോ നാപ്യുദാത്തവചനകൃതഃ |
പ്രാകൃതഭാഷാചാരഃ പ്രയോഗമാശ്രിത്യ കർതവ്യഃ || 34||
കാലോത്ഥാനഗതിരസൗ വ്യാഖ്യാസംരംഭകാര്യവിഷയാണാം |
അർഥാഭിധാനയുക്തഃ പ്രവേശകഃ സ്യാദനേകാർഥഃ || 35||
ബഹ്വാശ്രയമപി കാര്യം പ്രവേശകൈഃ സങ്ക്ഷിപേച്ച സന്ധിഷു വാ |
ബഹുചൂർണപദൈര്യുക്തം ജനയതി ഖേദം പ്രയോഗസ്യ || 36||
യത്രാർഥസ്യ സമാപ്തിർന ഭവത്യങ്കേ പ്രയോഗബാഹുല്യാത് |
വൃത്താന്തസ്വൽപകഥൈഃ പ്രവേശകൈഃ സോഽഭിധാതവ്യഃ || 37||
യുദ്ധം രാജ്യഭ്രംശോ മരണം നഗരോപരോധനം ചൈവ |
പ്രത്യക്ഷാണി തു നാങ്കേ പ്രവേശകൈഃ സംവിധേയാനി || 38||
അങ്കേ പ്രവേശകേ ച പ്രകരണമാശ്രിത്യ നാടകേ വാപി |
ന വധഃ കർതവ്യഃ സ്യാദ്യോഽഭ്യുദയീ നായകഃ ഖ്യാതഃ || 39||
അപസരണമേവ കാര്യം ഗ്രഹണം വാ സന്ധിരേവ വാ യോജ്യഃ |
കാവ്യശ്ലേഷൈർബഹുഭിര്യഥാരസം നാട്യതത്ത്വജ്ഞൈഃ || 40||
ന മഹാജനപരിവാരം കർതവ്യം നാടകം പ്രകരണം വാ |
യേ തത്ര കാര്യപുരുഷാശ്ചത്വാരഃ പഞ്ച വാ തേ സ്യുഃ || 41||
കാര്യം ഗോപുച്ഛാഗ്രം കർതവ്യം കാവ്യബന്ധമാസാദ്യ |
യേ ചോദാത്താ ഭാവാസ്തേ സർവേ പൃഷ്ഠതഃ കാര്യാഃ || 42||
സർവേഷാം കാവ്യാനാം നാനാരസഭാവയുക്തിയുക്താനാം |
നിർവഹണേ കർതവ്യോ നിത്യം ഹി രസോഽദ്ഭുതസ്തജ്ജ്ഞൈഃ || 43||
നാടകലക്ഷണമേതന്മയാ സമാസേന കീർതിതം വിധിവത് |
പ്രകരണമതഃ പരമഹം ലക്ഷണയുക്ത്യാ പ്രവക്ഷ്യാമി || 44||
യത്ര കവിരാത്മശക്ത്യാ വസ്തു ശരീരം ച നായകം ചൈവ |
ഔത്പത്തികം പ്രകുരുതേ പ്രകരണമിതി തദ്ബുധൈർജ്ഞേയം || 45||
യദനാർഷമഥാഹാര്യം കാവ്യം പ്രകരോത്യഭൂതഗുണയുക്തം |
ഉത്പന്നബീജവസ്തു പ്രകരണമിതി തദപി വിജ്ഞേയം || 46||
യന്നാടകേ മയോക്തം വസ്തു ശരീരം ച വൃത്തിഭേദാശ്ച |
തത്പ്രകരണേഽപി യോജ്യം സലക്ഷണം സർവസന്ധിഷു തു || 47||
വിപ്രവണിക്സചിവാനാം പുരോഹിതാമാത്യസാർഥവാഹാനാം |
ചരിതം യന്നൈകവിധം ജ്ഞേയം തത്പ്രകരണം നാമ || 48||
നോദാത്തനായകകൃതം ന ദിവ്യചരിതം ന രാജസംഭോഗം |
ബാഹ്യജനസമ്പ്രയുക്തം തജ്ജ്ഞേയം പ്രകരണം തജ്ജ്ഞൈഃ || 49||
ദാസവിടശ്രേഷ്ഠിയുതം വേശസ്ത്ര്യുപചാരകാരണോപേതം |
മന്ദകുലസ്ത്രീചരിതം കാവ്യം കാര്യം പ്രകരണേ തു || 50||
സചിവശ്രേഷ്ഠിബ്രാഹ്മണപുരോഹിതാമാത്യസാർഥവാഹാനാം |
ഗൃഹവാർതാ യത്ര ഭവേന്ന തത്ര വേശ്യാംഗനാ കാര്യാ || 51||
യദി വേശയുവതിയുക്തം ന കുലസ്ത്രീ സംഗമോഽപി സ്യാത് |
അഥ കുലജനപ്രയുക്തം ന വേശയുവതിർഭവേത്തത്ര || 52||
യദി വാ കാരണയുക്ത്യാ വേശകുലസ്ത്രീകൃതോപചാരഃ സ്യാത് |
അവികൃതഭാഷാചാരം തത്ര തു പാഠ്യം പ്രയോക്തവ്യം || 53||
മധ്യമപുരുഷൈർനിത്യം യോജ്യോ വിഷ്കംഭകോഽത്ര തത്ത്വജ്ജ്ഞൈഃ |
സംസ്കൃതവചനാനുഗതഃ സങ്ക്ഷേപാർഥഃ പ്രവേശകവത് || 54||
ശുദ്ധഃ സങ്കീർണോ വാ ദ്വിവിധോ വിഷ്കംഭകോഽപി കർതവ്യഃ |
മധ്യമപാത്രഃ ശുദ്ധഃ സങ്കീർണോ നീചമധ്യകൃതഃ || 55||
അങ്കാന്തരാലവിഹിതഃ പ്രവേശകോഽർഥക്രിയാം സമഭിവീക്ഷ്യ |
സങ്ക്ഷേപാത്സന്ധീനാമർഥാനാം ചൈവ കർതവ്യഃ || 56||
അനയോശ്ച ബന്ധയോഗാദന്യോ ഭേദഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ കാര്യഃ |
പ്രഖ്യാതസ്ത്വിതരോ വാ നാടകയോഗേ പ്രകരണേ വാ || 57||
പ്രകരണനാടകഭേദാദുത്പാദ്യം വസ്തു നായകം നൃപതിം |
അന്തഃപുരസംഗീതകകന്യാമധികൃത്യ കർതവ്യാ || 58||
സ്ത്രീപ്രായാ ചതുരങ്കാ ലലിതാഭിനയാത്മികാ സുവിഹിതാംഗീ |
ബഹുനൃത്തഗീതപാഠ്യാ രതിസംഭോഗാത്മികാ ചൈവ || 59||
രാജോപചാരയുക്താ പ്രസാദനക്രോധദംഭസംയുക്താ |
നായകദേവീദൂതീ സപരിജനാ നാടികാ ജ്ഞേയാ || 60||
അന്തർഭാവഗതാ ഹ്യേഷാ ഭാവയോരുഭയോര്യതഃ |
അത ഏവ ദശൈതാനി രൂപാണീത്യുദിതാനി വൈ || 61||
പ്രകരണനാടകലക്ഷണമുക്തം വിപ്രാ മയാ സമാസേന |
വക്ഷ്യാമ്യതഃ പരമഹം ലക്ഷണം യുക്ത്യാ സമവകാരം || 62||
ദേവാസുരബീജകൃതഃ പ്രഖ്യാതോദാത്തനായകശ്ചൈവ |
ത്ര്യങ്കസ്തഥാ ത്രികപടസ്ത്രിവിദ്രവഃ സ്യാത്ത്രിശൃംഗാരഃ || 63||
ദ്വാദശനായകബഹുലോ ഹ്യഷ്ടാദശനാഡികാപ്രമാണശ്ച |
വക്ഷ്യാമ്യസ്യാങ്കവിധിം യാവത്യോ നാഡികാ യത്ര || 64||
അങ്കസ്തു സപ്രഹസനഃ സവിദ്രവഃ സകപടഃ സവീഥീകഃ |
ദ്വാദശനാഡീവിഹിതഃ പ്രഥമഃ കാര്യഃ ക്രിയോപേതഃ || 65||
കാര്യസ്തഥാ ദ്വിതീയഃ സമാശ്രിതോ നാഡികാശ്ചതസ്രസ്തു |
വസ്തുസമാപനവിഹിതോ ദ്വിനാഡികഃ സ്യാത്തൃതീയസ്തു || 66||
നാഡീസഞ്ജ്ഞാ ജ്ഞേയാ മാനം കാലസ്യ യന്മുഹൂർതാർധം |
തന്നാഡികാപ്രമാണം യഥോക്തമങ്കേഷു സംയോജ്യം || 67||
യാ നാഡികേതി സഞ്ജ്ഞാ കാലവിഭാഗേ ക്രിയാഭിസമ്പന്നാ |
കാര്യാ ച സാ പ്രയത്നാദ്യഥാ ക്രമേണൈവ ശാസ്ത്രോക്താ || 68||
അങ്കോഽങ്കസ്ത്വന്യാർഥഃ കർതവ്യഃ കാവ്യബന്ധമാസാദ്യ |
അർഥം ഹി സമവകാരേ ഹ്യപ്രതിസംബന്ധമിച്ഛന്തി || 69||
യുദ്ധജലസംഭവോ വാ വായ്വഗ്നിഗജേന്ദ്രസംഭ്രമകൃതോ വാ |
നഗരോപരോധജോ വാ വിജ്ഞേയോ വിദ്രവസ്ത്രിവിധഃ || 70||
വസ്തുഗതക്രമവിഹിതോ ദേവവശാദ്വാ പരപ്രയുക്തോ വാ |
സുഖദുഃഖോത്പത്തികൃതസ്ത്രിവിധഃ കപടോഽത്ര വിജ്ഞേയഃ || 71||
ത്രിവിധശ്ചാത്ര വിധിജ്ഞൈഃ പൃഥക്പൃഥക്കാര്യവിഹിതാർഥഃ |
ശൃംഗാരഃ കർതവ്യോ ധർമേ ചാർഥേ ച കാമേ ച || 72||
യസ്മിൻ ധർമപ്രാപകമാത്മഹിതം ഭവതി സാധനം ബഹുധാ |
വ്രതനിയമതപോയുക്തോ ജ്ഞേയോഽസൗ ധർമശൃംഗാരഃ || 73||
അർഥസ്യേച്ഛായോഗാദ്ബഹുധാ ചൈവാർഥതോഽർഥശൃംഗാരഃ |
സ്ത്രീസമ്പ്രയോഗവിഷയേഷ്വർഥാർഥാ വാ രതിര്യത്ര || 74||
കന്യാവിലോഭനകൃതം പ്രാപ്തൗ സ്ത്രീപുംസയോസ്തു രമ്യം വാ |
നിഭൃതം സാവേഗം വാ യസ്യ ഭവേത്കാമശൃംഗാരഃ || 75||
ഉഷ്ണിഗ്ഗായത്ര്യാദീന്യന്യാനി ച യാനി ബന്ധകുടിലാനി |
വൃത്താനി സമവകാരേ കവിഭിസ്താനി പ്രയോജ്യാനി || 76||
ഏവം കാര്യസ്തജ്ജ്ഞൈർനാനാരസസംശ്രയഃ സമവകാരഃ |
വക്ഷ്യാമ്യതഃ പരമഹം ലക്ഷണമീഹാമൃഗസ്യാപി || 77||
ദിവ്യാപുരുഷാശ്രയകൃതോ ദിവ്യസ്ത്രീകാരണോപഗതയുദ്ധഃ |
സുവിഹിതവസ്തുനിബദ്ധോ വിപ്രത്യയകാരകശ്ചൈവ || 78||
ഉദ്ധതപുരുഷപ്രായഃ സ്ത്രീരോഷഗ്രഥിതകാവ്യബന്ധശ്ച |
സങ്ക്ഷോഭവിദ്രവകൃതഃ സംഫേടകൃതസ്തഥാ ചൈവ || 79||
സ്ത്രീഭേദനാപഹരണാവമർദനപ്രാപ്തവസ്തുശൃംഗാരഃ |
ഈഹാമൃഗസ്തു കാര്യഃ സുസമാഹിതകാവ്യബന്ധശ്ച || 80||
യദ്വ്യായോഗേ കാര്യം യേ പുരുഷാ വൃത്തയോ രസാശ്ചൈവ |
ഈഹാമൃഗേഽപി തേ സ്യുഃ കേവലമമരസ്ത്രിയാ യോഗഃ || 81||
യത്ര തു വധേപ്സിതാനാം വധോ ഹ്യുദഗ്രോ ഭവേദ്ധി പുരുഷാണാം |
കിഞ്ചിദ്വ്യാജം കൃത്വാ തേഷാം യുദ്ധം ശമയിതവ്യം || 82||
ഈഹാമൃഗസ്യ ലക്ഷണമുക്തം വിപ്രാഃ സമാസയോഗേന |
ഡിമലക്ഷണം തു ഭൂയോ ലക്ഷണയുക്ത്യാ പ്രവക്ഷ്യാമി || 83||
പ്രഖ്യാതവസ്തുവിഷയഃ പ്രഖ്യാതോദാത്തനായകശ്ചൈവ |
ഷഡ്രസലക്ഷണയുക്തശ്ചതുരങ്കോ വൈ ഡിമഃ കാര്യഃ || 84||
ശൃംഗാരഹാസ്യവർജം ശേഷൈഃ സർവൈ രസൈഃ സമായുക്തഃ |
ദീപ്തരസകാവ്യയോനിർനാനാഭാവോപസമ്പന്നഃ || 85||
നിർഘാതോൽകാപാതൈരുപരാഗേണേന്ദുസൂര്യയോര്യുക്തഃ |
യുദ്ധനിയുദ്ധാധർഷണസംഫേടകൃതശ്ച കർതവ്യഃ || 86||
മായേന്ദ്രജാലബഹുലോ ബഹുപുസ്തോത്ഥാനയോഗയുക്തശ്ച |
ദേവഭുജഗേന്ദ്രരാക്ഷസയക്ഷപിശാചാവകീർണശ്ച || 87||
ഷോഡശനായകബഹുലഃ സാത്വത്ത്യാരഭടീവൃത്തിസമ്പന്നഃ |
കാര്യോ ഡിമഃ പ്രയത്നാന്നാനാശ്രയഭാവസമ്പന്നഃ || 88||
ഡിമലക്ഷണമിത്യുക്തം മയാ സമാസേന ലക്ഷണാനുഗതം |
വ്യായോഗസ്യ തു ലക്ഷണമതഃ പരം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി || 89||
വ്യായോഗസ്തു വിധിജ്ഞൈഃ കാര്യഃ പ്രഖ്യാതനായകശരീരഃ |
അൽപസ്ത്രീജനയുക്തസ്ത്വേകാഹകൃതസ്തഥാ ചൈവ || 90||
ബഹവശ്ച തത്ര പുരുഷാ വ്യായച്ഛന്തേ യഥാ സമവകാരേ |
ന ച ദിവ്യനായകയുക്തഃ കാര്യസ്ത്വേകാങ്ക ഏവായം || 91||
ന ച ദിവ്യനായകകൃതഃ കാര്യോ രാജർഷിനായകനിബദ്ധഃ |
യുദ്ധനിയുദ്ധാഘർഷണസംഘർഷകൃതശ്ച കർതവ്യഃ || 92||
ഏവംവിധസ്തു കാര്യോ വ്യായോഗോ ദീപ്തകാവ്യരസയോനിഃ |
വക്ഷ്യാമ്യതഃ പരമഹം ലക്ഷണമുത്സൃഷ്ടാങ്കസ്യ || 93||
പ്രഖ്യാതവസ്തുവിഷയസ്ത്വപ്രഖ്യാതഃ കദാചിദേവ സ്യാത് |
ദിവ്യപുരുഷൈർവിയുക്തഃ ശേഷൈര്യുക്തോ ഭവേത്പുംഭിഃ || 94||
കരുണരസപ്രായകൃതോ നിവൃത്തയുദ്ധോദ്യതപ്രഹാരശ്ച |
സ്ത്രീപരിദേവിതബഹുലോ നിർവേദിതഭാഷിതശ്ചൈവ || 95||
നാനാവ്യാകുലചേഷ്ടഃ സാത്വത്ത്യാരഭടികൈശികീഹീനഃ |
കാര്യഃ കാവ്യവിധിജ്ഞൈഃ സതതം ഹ്യുത്സൃഷ്ടികാങ്കസ്തു || 96||
യദ്ദിവ്യനായകകൃതം കാവ്യം സംഗ്രാമബന്ധവധയുക്തം |
തദ്ഭാരതേ തു വർഷേ കർതവ്യം കാവ്യബന്ധേഷു || 97||
കസ്മാദ്ഭാരതമിഷ്ടം വർഷേഷ്വന്യേഷു ദേവവിഹിതേഷു |
ഹൃദ്യാ സർവാ ഭൂമിഃ ശുഭഗന്ധാ കാഞ്ചനീ യസ്മാത് || 98||
ഉപവനഗമനക്രീഡാ വിഹാരനാരീരതിപ്രമോദാഃ സ്യുഃ |
തേഷു ഹി വർഷേഷു സദാ ന തത്ര ദുഃഖം ന വാ ശോകഃ || 99||
യേ തേഷാമധിവാസാഃ പുരാണവാദേഷു പർവതാഃ പ്രോക്താഃ |
സംഭോഗസ്തേഷു ഭവേത്കർമാരംഭോ ഭവേദസ്മിൻ || 100||
പ്രഹസനമപി വിജ്ഞേയം ദ്വിവിധം ശുദ്ധം തഥാ സങ്കീർണം |
അങ്കസ്യ ലക്ഷണമിദം വ്യാഖ്യാതമശേഷയോഗമാത്രഗതം || 101||
പ്രഹസനമതഃ പരം സലക്ഷണം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി |
വക്ഷ്യാമി തയോര്യുക്ത്യാ പൃഥഗ്പൃഥഗ്ലക്ഷണവിശേഷം || 102||
ഭഗവത്താപസവിപ്രൈരന്യൈരപി ഹാസ്യവാദസംബദ്ധം |
കാപുരുഷസമ്പ്രയുക്തം പരിഹാസാഭാഷണപ്രായം || 103||
അവികൃതഭാഷാചാരം വിശേഷഭാവോപപന്നചരിതപദം |
നിയതഗതിവസ്തുവിഷയം ശുദ്ധം ജ്ഞേയം പ്രഹസനം തു || 104||
വേശ്യാചേടനപുംസകവിടധൂർതാ ബന്ധകീ ച യത്ര സ്യുഃ |
അനിഭൃതവേഷപരിച്ഛദചേഷ്ടിതകരണൈസ്തു സങ്കീർണം || 105||
ലോകോപചാരയുക്താ യാ വാർതാ യശ്ച ദംഭസംയോഗഃ |
സ പ്രഹസനേ പ്രയോജ്യോ ധൂർതപ്രവിവാദസമ്പന്നഃ || 106||
വീഥ്യംഗൈഃ സംയുക്തം കർതവ്യം പ്രഹസനം യഥായോഗ്യം |
ഭാണസ്യാപി തു ലക്ഷണമതഃ പരം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി || 107||
ആത്മാനുഭൂതശംസീ പരസംശ്രയവർണനാവിശേഷസ്തു |
വിവിധാശ്രയോ ഹി ഭാണോ വിജ്ഞേയസ്ത്വേകഹാര്യശ്ച || 108||
പരവചനമാത്മസംസ്ഥം പ്രതിവചനൈരുത്തമോത്തമഗ്രഥിതൈഃ |
ആകാശപുരുഷകഥിതൈരംഗവികാരൈരഭിനയൈശ്ചൈവ || 109||
ധൂർതവിടസമ്പ്രയോജ്യോ നാനാവസ്ഥാന്തരാത്മകശ്ചൈവ |
ഏകാങ്കോ ബഹുചേഷ്ടഃ സതതം കാര്യോ ബുധൈർഭാണഃ || 110||
ഭാണസ്യാപി ഹി നിഖിലം ലക്ഷണമുക്തം തഥാഗമാനുഗതം |
വീഥ്യാഃ സമ്പ്രതി നിഖിലം കഥയാമി യഥാക്രമം വിപ്രാഃ || 111||
സർവരസലക്ഷണാഢ്യാ യുക്താ ഹ്യംഗൈസ്ത്രയോദശഭിഃ |
വീഥീ സ്യാദേകാങ്കാ തഥൈകഹാര്യാ ദ്വിഹാര്യാ വാ || 112||
അധമോത്തമമധ്യാഭിര്യുക്താ സ്യാത്പ്രകൃതിഭിസ്തിസൃഭിഃ |
ഉദ്ധാത്യകാവലഗിതാവസ്പന്ദിതനാല്യസത്പ്രലാപാശ്ച || 113||
വാക്കേല്യഥ പ്രപഞ്ചോ മൃദവാധിബലേ ഛലം ത്രിഗതം |
വ്യാഹാരോ ഗണ്ഡശ്ച ത്രയോദശാംഗാന്യുദാഹൃതാന്യസ്യാഃ || 114||
അഥ വീഥീ സമ്പ്രോക്താ ലക്ഷണമേഷാം പ്രവക്ഷ്യാമി |
പദാനി ത്വഗതാർഥാനി യേ നരാഃ പുനരാദരാത് || 115||
യോജയന്തി പദൈരന്യൈസ്തദുദ്ധാത്യകമുച്യതേ |
യത്രാന്യസ്മിൻ സമാവേശ്യ കാര്യമന്യത്പ്രസാധ്യതേ || 116||
തച്ചാവലഗിതം നാമ വിജ്ഞേയം നാട്യയോക്തൃഭിഃ |
ആക്ഷിപ്തേഽർഥേ തു കസ്മിംശ്ചിച്ഛുഭാശുഭസമുത്ഥിതേ || 117||
കൗശലാദുച്യതേഽന്യോഽർഥസ്തദവസ്പന്ദിതം ഭവേത് |
ഹാസ്യേനോപഗതാർഥപ്രഹേലികാ നാലികേതി വിജ്ഞേയാ || 118||
മൂർഖജനസന്നികർഷേ ഹിതമപി യത്ര പ്രഭാഷതേ വിദ്വാൻ |
ന ച ഗൃഹ്യതേഽസ്യ വചനം വിജ്ഞേയോഽസത്പ്രലാപോഽസൗ || 119||
ഏകദ്വിപ്രതിവചനാ വാക്കേലീ സ്യാത്പ്രയോഗേഽസ്മിൻ |
യദസദ്ഭൂതം വചനം സംസ്തവയുക്തം ദ്വയോഃ പരസ്പരം യത്തു || 120||
ഏകസ്യ ചാർഥഹേതോഃ സ ഹാസ്യജനനഃ പ്രപഞ്ചഃ സ്യാത് |
യത്കാരണാദ് ഗുണാനാം ദോഷീകരണം ഭവേദ്വിവാദകൃതം || 121||
ദോഷഗുണീകരണം വാ തന്മൃദവം നാമ വിജ്ഞേയം |
പരവചനമാത്മനശ്ചോത്തരോത്തരസമുദ്ഭവം ദ്വയോര്യത്ര || 122||
അന്യോന്യാർഥവിശേഷകമധിബലമിതി തദ് ബുധൈർജ്ഞേയം |
അന്യാർഥമേവ വാക്യം ഛലമഭിസന്ധാനഹാസ്യരോഷകരം || 123||
ശ്രുതിസാരൂപ്യാദ്യസ്മിൻ ബഹവോഽർഥാ യുക്തിഭിർനിയുജ്യന്തേ |
യദ്ധാസ്യമഹാസ്യം വാ തത്ത്രിഗതം നാമ വിജ്ഞേയം || 124||
പ്രത്യക്ഷവൃത്തിരുക്തോ വ്യാഹാരോ ഹാസ്യലേശാർഥഃ |
സംരംഭസംഭ്രമയുതം വിവാദയുക്തം തഥാപവാദകൃതം || 125||
ബഹുവചനാക്ഷേപകൃതം ഗണ്ഡം പ്രവദന്തി തത്ത്വജ്ഞാഃ |
ഇതി ദശരൂപവിധാനം സർവം പ്രോക്തം മയാ ഹി ലക്ഷണതഃ |
പുനരസ്യ ശരീരഗതം സന്ധിവിധൗ ലക്ഷണം വക്ഷ്യേ || 126||
ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ ദശരൂപനിരൂപണം
നാമാഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ |