നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം20

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 20

നാട്യശാസ്ത്രം→

അഥ വിംശോƒ ധ്യായഃ
സമുത്ഥാനം തു വൃത്തീനാം വ്യാഖ്യാമ്യനുപൂർവശഃ
യഥാ വസ്തൂദ്ഭവം ചൈവ കാവ്യാനാം ച വികൽപനം 1
ഏകാർണവം ജഗത് കൃത്വാ ഭഗവാനച്യുതോ യദാ
ശേതേ സ്മ നാഗപര്യങ്കേ ലോകാൻ സങ്ക്ഷിപ്യ മായയാ 2
അഥ വീര്യബലോന്മതാവസുരൗ മധുകൈഅടഭൗ
തർജയാമാസതുർദേവം തരസാ യുദ്ധകാങ്ക്ഷയാ 3
നിജബാഹൂ വിമൃദനന്തൗ ഭൂതഭാവനമക്ഷയം
ജാനുഭിർമുഷ്ടിഭിശ്ചൈവ യോധയാമാസതുഃ പ്രഭും 4
ബഹുഭിഃ പരുഷൈർവാക്യൈരന്യോന്യസമഭിദ്രവം
നാനാധിക്ഷേപവചനൈഃ കമ്പയന്താവിവോദധിം 5
തയോർനാനാപ്രകാരാണി വചാംസി വദതോസ്തദാ
ശ്രുത്വാ ത്വഭിഹതമനാ ദ്രുഹിണോ വാക്യമബ്രവീത് 6
കിമിദം ഭരതീവൃത്തിർവാഗ്ഭിരേവ പ്രവർതതേ
ഉത്തരോത്തരസംബദ്ധാ നന്വിമൗ നിധനം നയഃ 7
പിതാമഹവചഃ ശ്രുത്വാ പ്രോവാച മധുസൂദനഃ
കാര്യഹേതോർമയാ ബ്രഹ്മൻ ഭാരതീയം വിനിർമിതാ 8
വദതാം വാക്യഭൂയിഷ്ഠാ ഭാരതീയം ഭവിഷ്യതി
തസ്മാദേതൗ നിഹന്മ്യദ്യേത്യുവാച വചനം ഹരിഃ 9
ശുദ്ധൈരവികൃതൈരംഗൈഃ സാംഗഹാരൈസ്തഥാ ഭൃശം
യോധയാമാസതുർദൈത്യൗ യുദ്ധമാർഗവിശാരദൗ 10
ഭൂമിസംയോഗസംസ്ഥാനൈഃ പദന്യാസൈർഹരേസ്തദാ
അതിഭാരോƒ ഭവദ് ഭൂമേർഭാരതീ തത്ര നിർമിതാ 11
വൽഗിതൈഃ ശാർമ്ഗധനുഷസ്തീവ്രൈർദീപ്തതഥൈരഥ
സത്വാധികൈരസംഭ്രാന്തൈഃ സാത്ത്വതീ തത്ര നിർമിതാ 12
വിചിത്രൈരംഗഹാരൈസ്തു ദേവോ ലീലാസമന്വിതൈഃ
ബബന്ധ യച്ഛിഖാപാശം കൈശികീ തത്ര നിർമിതാ 13
സംരംഭാവേഗബഹുലൈർനാനാചാരീ സമുത്ഥിതൈഃ
നിയുദ്ധകരണൈശ്ചിത്രൈരുത്പന്നാരഭടീ തതഃ 14
യാം യാം ദേവഃ സമാചഷ്ടേ ക്രിയാം വൃത്തിഷു സംസ്ഥിതാം
താം തദർഥാനുഗൈർജപ്യേഐർദ്രുഹിണഃ പ്രത്യപൂജയത് 15
യദാ ഹതൗ താവസുരൗ ഹരിണാ മധുകൈടഭൗ
തതോƒ ബ്രവീത് പദ്മയോനിർനാരായണമരിന്ദമം 16
അഹോ വിചിത്രൈർവിഷമൈഃ സ്ഫുടൈഃ സലലിതൈരപി
അംഗഹാരൈഃ കൃതം ദേവ ത്വയാ ദാനവനാശനം 17
തസ്മാദയം ഹി ലോകസ്യ നിയുദ്ധസമയക്രമഃ
സർവശസ്ത്രവിമോക്ഷേഷു ന്യായസഞ്ജ്ഞോ ഭവിഷ്യതി 18
ന്യായാശ്രിതൈരംഗഹാരൈർന്യായാച്ചൈവ സമുത്ഥിതൈഃ
യസ്മാദ്യുദ്ധാനി വർതന്തേ തസ്മാന്യായാഃ പ്രകീർതിതാഃ 19
[ചാരീഷു ച സമുത്പന്നോ നാനാചാരീസമാശ്രയഃ
ന്യായസഞ്ജ്ഞഃ കൃതോ ഹ്യേഷ ദ്രുഹിണേന മഹാത്മനാ 20
തതോ വേദേഷു നിക്ഷിപ്താ ദ്രുഹിണേന മഹാത്മനാ
പുനരിഷ്വസ്ത്രജാതേ ച നാനാചാരീസമാകുലേ 21
പുനർനാട്യപ്രയോഗേഷു നാനാഭാവസമ്ന്വിതാഃ
വൃത്തിസഞ്ജ്ഞാഃ കൃതാ ഹ്യേതാഃ കാവ്യബന്ധസമാശ്രയാഃ] 22
ചരിതൈര്യസ്യ ദേവസ്യ ജപ്യം യദ്യാദൃശം കൃതം
ഋഷിഭിസ്താദൃശീ വൃത്തിഅഃ കൃതാ പാഠ്യാദിസംയുതാ 23
നാട്യവേദസമുത്പനാ വാഗംഗാഭിനയാത്മികാ
മയാ കാവ്യക്രിഅയാഹേതോഃ പ്രക്ഷിപ്താ ദ്രുഹിണാജ്ഞയാ 24
ഋഗ്വേദാദ്ഭാരതീ ക്ഷിപ്താ യജുർവേദാച്ച സാത്ത്വതീ
കൈശികീ സാമവേദാച്ച ശേഷാ ചാഥർവണാദപി 25
യാ വാക്പ്രധാനാ പുരുഷപ്രയോജ്യാ
സ്ത്രീവർജിതാ സങ്കൃതപാഠ്യയുക്താ
സ്വനാമധേയൈർഭരതൈഃ പ്രയുക്താ
സാ ഭാരതീ നാമ ഭവേത്തു വൃത്തിഃ 26
ഭേദാസ്തസ്യാസ്തു വിജ്ഞേയാശ്ചത്വാരോƒ ംഗത്വമാഗതാഃ
പ്രരോചനാമുഖം ചൈവ വീഥീ പ്രഹസനം തഥാ 27
ജയാഭ്യുദയിനീ ചൈവ മംഗല്യാ വിജയാവഹാ
സർവപാപപ്രശമനീ പൂർവരംഗേ പ്രരോചനാ 28
[ഉപക്ഷേപേണ കാവ്യസ്യ ഹേതുയുക്തിസമാശ്രയാ
സിദ്ധേനാമന്ത്രണാ യാ തു വിജ്ഞേയാ സാ പ്രരോചനാ] 29
നടീ വിദൂഷകോ വാപി പാരിപാർശ്വിക ഏവ വാ
സൂത്രധാരേണ സഹിതാഃ സംലാപം യത്തു കുർവതേ 30
ചിത്രൈർവാക്യൈഃ സ്വകാര്യാരോത്ഥൈർവീത്ഥ്യംഗേരന്യഥാപി വാ
ആമുഖം തത്തു വിജ്ഞേയം ബുധൈഃ പ്രസ്താവനാപി വാ 31
[ലക്ഷണം പൂർവമുക്തം തു വീത്ഥ്യാഃ പ്രഹസനസ്യ ച
ആമുഖാംഗാന്യതോ വക്ഷ്യേ യഥാവദനുപൂർവശഃ] 32
ഉദ്ധാത്യകഃ കഥോദ്ധാതഃ പ്രയോഗാതിശയസ്തഥാ
പ്രവൃത്തകാവലഗിതേ പഞ്ചാംഗാന്യാമുഖസ്യ തു 33
ഉദ്ധാത്യകാവലഗിതലക്ഷണം കഥിതം മയാ
ശേഷാണാം ലക്ഷണം വിപ്രാ വ്യാഖ്യാസ്യാമ്യാനുപൂർവശഃ 34
സുത്രധാരസ്യ വാക്യം വാ യത്ര വാക്യാർഥമേവ വാ
ഗൃഹീതാം പ്രവിശേത്പാത്രം കഥോദ്ധാതഃ സ കീർതിതഃ 35
പ്രയോഗേ തു പ്രയോഗം തു സൂത്രധാരഃ പ്രയോജയേത്
തതശ്ച പ്രവിശേത്പാത്രം പ്രയോഗാതിശയോ ഹി സഃ 36
കാലപ്രവൃത്തിമാശ്രിത്യ വർണനാ യാ പ്രയുജ്യതേ
തദാശ്രയാച്ച പാത്രസ്യ പ്രവേശസ്തത്പ്രവൃത്തകം 37
ഏഷാമന്യതമം ശ്ലിഷ്ടം യോജയിത്വാർഥയുക്തിഭിഃ
[തസ്മാദംഗദ്വയസ്യാപി സംഭവോ ന നിവാര്യതേ 38
പാത്രഗ്രന്ഥൈരസംബാധ പ്രകുര്യാദാമുഖം തതഃ
ഏവമേതദ്ബുധൈർജ്ഞേയമാമുഖം വിവിധാശ്രയം 39
ലക്ഷണം പൂർവമുക്തം തു വീഥ്യാഃ പ്രഹസനസ്യ ച
[ഇത്യഷ്ടാർധവികൽപാ വൃത്തിരിയം ഭാരതീ മയാഭിഹിതാ
സാത്ത്വത്യാസ്തു വിധാനം ലക്ഷണയുക്ത്യാ പ്രവക്ഷ്യാമി ] 40
യാ സാത്ത്വതേനേഹ ഗുണേന യുക്താ ന്യായേന വൃത്തേന സമന്വിതാ ച
ഹർഷോത്കടാ സംഹൃതശോകഭാവാ സാ സാത്ത്വതീ നാമ ഭവേത്തു വൃത്തിഃ 41
വാഗംഗാഭിനയവതീ സത്ത്വോത്ഥാനവചനപ്രകരണേഷു
സത്ത്വാധികാരയുക്താ വിജ്ഞേയാ സാത്ത്വതീ വൃത്തിഃ 42
വീരാദ്ഭുതരൗദ്രരസാ നിരസ്തശൃംഗാരകരുണനിർവേദാ
ഉദ്ധതപുരുഷപ്രായാ പരസ്പരാധർഷണകൃതാ ച 43
ഉത്ഥാപകശ്ച പരിവർതകശ്ച സല്ലാപകശ്ച സംഘാത്യഃ
ചത്വാരോƒ സ്യാ ഭേദാ വിജ്ഞേയാ നാട്യകോവിദൈഅഃ 44
അഹമപ്യുത്ഥാസ്യാമി ത്വം താവദ്ദർശയാത്മനഃ ശക്തിം
ഇതി സംഘർഷസമുത്ഥസ്തജ്ജ്ഞൈരുത്ഥാപകോ ജ്ഞേയഃ 45
ഉത്ഥാനസമാരബ്ധാനർഥാനുത്സൃജ്യ യോƒ ർഥയോഗവശാത്
അന്യാനർഥാൻ ഭജതേ സ ചാപി പരിവർതകോ ജ്ഞേയഃ 46
[നിർദിഷ്ടവസ്തുവിഷയഃ പ്രപഞ്ചബദ്ധസ്ത്രിഹാസ്യസംയുക്തഃ
സംഘർഷവിശേഷകൃതസ്ത്രിവിധഃ പരിവർതകോ ജ്ഞേയഃ] 47
സാധർഷജോ നിരാധർഷജോƒ പി വാ രാഗവചസംയുക്തഃ
സാധിക്ഷേപാലാപോ ജ്ഞേയഃ സല്ലാപകഃ സോƒ പി 48
[ധർമാധർമസമുത്ഥം യത്ര ഭവേദ്രാഗദോഷസംയുക്തം
സാധിക്ഷേപം ച വചോ ജ്ഞേയഃ സംലാപകോ നാമ] 49
മന്ത്രർഥവാക്യശക്ത്യാ ദൈവവശാദാത്മദോഷയോഗാദ്വാ
സംഘാതഭേദജനനസ്തജ്ജ്ഞൈഃ സംഘാത്യകോ ജ്ഞേയഃ 50
[ബഹുകപടസംശ്രയാണാം പരോപഘാതാശയപ്രയുക്താനാം
കൂടാനാം സംഘാതോ വിജ്ഞേയഃ കൂടസംഘാത്യഃ ] 51
ഇത്യഷ്ടാർധവികൽപാ വൃത്തിരിയം സാത്ത്വതീ മയാഭിഹിതാ
കൈശിക്യാസ്ത്വഥ ലക്ഷണമതഃപരം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി 52
യാ ശ്ലക്ഷ്ണനൈപഥ്യവിശേഷചിത്രാ സ്ത്രീസംയുതാ യാ ബഹുനൃത്തഗീതാ
കാമോപഭോഗപ്രഭവോപചാരാ താം കൈശികീം വൃത്തിമുദാഹരന്തി 53
[ബഹുവദ്യനൃത്തഗീതാ ശൃംഗാരാഭിനയചിത്രനൈപഥ്യാ
മാല്യാലങ്കാരയുക്താ പ്രശസ്തവേഷാ ച കാന്താ ച 54
ചിത്രപദവാക്യബന്ധൈരലങ്കൃതാ ഹസിതരുദിതരോഷാദൈഃ
സ്ത്രീപുരുഷകാമയുക്താ വിജ്ഞേയാ കൈശികീവൃത്തിഃ] 55
നർമ ച നർമസ്ഫുഞ്ജോ നർമസ്ഫോടോƒ ഥ നർമഗർഭശ്ച
കൈശിക്യാശ്ചത്വാരോ ഭേദാ ഹ്യേതേ സമാഖ്യാതാഃ 56
ആസ്ഥാപിതശൃംഗാരം വിശുദ്ധകരണം നിവൃത്തവീരരസം
ഹാസ്യപ്രവചനബഹുലം നർമ ത്രിവിധം വിജാനീയാത് 57
ഈർഷ്യാക്രോധപ്രായം സോപാലംഭകരണാനുവിദ്ധം ച
ആത്മോപക്ഷേപകൃതം സവിപ്രലംഭം സ്മൃതം നർമ 58
നവസംഗമസംഭോഗോ രതിസമുദയവേഷവാക്യസംയുക്തഃ
ജ്ഞേയോ നർമസ്ഫുഞ്ജോ ഹ്യവസാനഭയാത്മകശ്ചൈവ 59
വിവിധാനാം ഭവാനാം ലവൈർലവൈർഭൂഷിതോ ബഹുവിശേഷൈഃ
അസമഗ്രാക്ഷിപ്തരസോ നർമസ്ഫോടസ്തു വിജ്ഞേയഃ 60
വിജ്ഞാനരൂപശോഭാ ധനാദിഭിർനായകോ ഗണൈര്യത്ര
പ്രച്ഛനാം വ്യവഹർതേ കര്യവഷാന്നർമഗർഭോƒ സൗ 61
[പൂർവസ്ഥിതൗ വിപദ്യേത നായകോ യത്ര ചാപരസ്തിഷ്ഠേത്
തമപീഹ നർമഗർഭം വിദ്യാന്നാട്യപ്രയോഗേഷു ] 62
ഇത്യഷ്ടാർശവികൽപാ വൃത്തിരിയം കൈശികീ മയാഭിഹിതാ
അത ഊർധ്വമുദ്ധതരസാമരഭടിം സമ്പ്രവക്ഷ്യ്യമി 63
ആരഭടപ്രായഗുണാ തഥൈവ ബഹുകപടവഞ്ചനോപേതാ
ദംഭാനൃതവചനവതീ ത്വാരഭടീ നാമ വിജ്ഞേയാ 64
[ആവപാതാപ്ലുലംഗിതാനി ച്ഛേദ്യാനി മായാകൃതമിന്ദ്രജാലം
ചിത്രാണീ യുദ്ധാനി ച യത്ര നിത്യം താം താദൃശീമാരഭടീം വദന്തി
   65
ശാഡ്ഗുണ്യസമാർബ്ധാ ഹഠാതിസന്ധാനവിദ്രവോപേതാ
ലാഭാലാഭാർഥകൃതാ വിജ്ഞേയാ വൃത്തിരാരഭടീ 66
സങ്ക്ഷിപ്തകാവപതൗ വസ്തൂത്ഥാപനമഥാപി സംഫേടഃ
ഏതേ ഹ്യസ്യാ ഭേദാ ലക്ഷണമേഷം പ്രവക്ഷ്യാമി 67
അന്വർഥശിൽപയുക്തോ ബഹുപുസ്തോത്ഥാനചിത്രനേപഥ്യഃ
സങ്ക്ഷിപ്തവസ്തു വിഷയോ ജ്ഞേയഃ സങ്ക്ഷിപ്തകഓ നാമ 68
ഭയഹർഷസമുത്ഥാനം വിദ്രവവിനിപാതസംഭ്രമാചരണം
ക്ഷിപ്രപ്രവേശനിർഗമമവപാതമിമം വിജാനീയാത് 69
സർവരസസമാസകൃതം സവിദ്രവ്വ്വിദ്രവാശ്രയം വ്വപി
നാട്യം വിഭാവ്യതേ യത്തദ്വസ്തൂത്ഥാപനം ജ്ഞേയം 70
സംരംഭസമ്പ്രയുക്തോ ബഹുയുദ്ധകപടനിർഭേദഃ
ശസ്ത്രപ്രഹരബഹുലഃ സംഫേടോ നാമ വിജ്ഞേയഃ 71
ഏവമേതാ ബുധൈർജ്ഞേയാ വൃത്തയോ നാട്യസംശ്രയാ
രസപ്രയോഗമാസാം ച കീർത്യമാനം നിബോധത 72
ഹാസ്യശൃംഗരബഹുലാ കൈശികീ പരിചക്ഷിതാ
സത്ത്വതീ ചാപി വിജ്ഞേയാ വീരാദ്ഭുതശമാശ്രയാഃ 73
രൗദ്രേ ഭയാനകേ ചൈവ വിജ്ഞേയാരഭടീ ബുധൈഃ
ബീഭത്സേ കരുണേ ചൈവ ഭാരതീ സമ്പ്രകീർതിതാ 74
[ന ഹ്യേകരസജം കവ്യം കിഞ്ചിദസ്തി പ്രയോഗതഃ
ഭാവോ വാപി രസോ വാപി പ്രവൃത്തിർവൃത്തിരേവ വാ 75
സർവേഷാം സമവേതാനാം യസ്യ രൂപം ഭവേദ്ബഹു
സ മന്തവ്യോ രസ സ്ഥായി ശേഷാഃ സഞ്ചാരിണഃ സ്മൃതാഃ] 76
വൃത്യന്ത ഏശോƒ ഭിനയോ മയോക്തോ വാഗംഗസത്ത്വപ്രഭവോ യഥാവദ്
ആഹാര്യമേവാഭിനയം പ്രയോഗേ വക്ഷ്യാമി നേപഥ്യകൃതം തു ഭൂയഃ 77
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ വൃത്തിവികൽപനം നാമ വിംശോƒ ധ്യായഃ