നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം21

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 21

നാട്യശാസ്ത്രം→

അഥ ഏകവിംശോƒ ധ്യായഃ
ആഹാര്യാഭിനയം വിപ്രാ വ്യാഖ്യാസ്യാമ്യനുപൂർവശഃ
യ്സ്മാത് പ്രയോഗഃ സർവോƒ യമാഹാര്യാഭിനയേ സ്ഥിതഃ 1
നാനാവസ്ഥാ പ്രകൃതയ പൂർവം നൈപഥ്യസാധിതാഃ
അംഗാദിഭിരഭിവ്യക്തിമുപഗച്ഛന്ത്യയത്നതഃ 2
ആഹാര്യാഭിനയോ നാമ ജ്ഞേയോ നേപഥ്യജോ വിധിഃ
തത്ര കാര്യഃ പ്രയത്നസ്തു നാട്യസ്യ ശുഭമിച്ഛതാ 3
[തസ്മിന്യത്നസ്തു കർതവ്യോ നൈപഥ്യേ സിദ്ധിമിച്ഛതാ
നാട്യസ്യേഹ ത്വലങ്കാരോ നൈപഥ്യം യത്പ്രകീർതിതം ] 4
ചതുർവിധം തു നേപഥ്യം പുസ്തോƒ ലങ്കാര ഏവ ച
തഥാങ്കരചനാ ചൈവ ജ്ഞേയം സജ്ജീവമേവ ച 5
പുസ്തസ്തു ത്രിവിധോ ജ്ഞേയോ നാനാരൂപപ്രമാണതഃ
സന്ധിമോ വ്യാജിമശ്ചൈവ വേഷ്ടിമശ്ച പ്രകീർതിതഃ 6
കിലിഞ്ജചർമവസ്ത്രാദ്യൈര്യദ്രൂപം ക്രിയതേ ബുധൈഃ
സന്ധിമോ നാമ വിജ്ഞേയഃ പുസ്തോ നാടകസംസ്ശ്രയഃ 7
വ്യാജിമോ നാമ വിജ്ഞേഅയോ യന്ത്രേണ ക്രിയതേ തു യഃ
വേഷ്ട്യതേ ചൈവ യദ്രുപം വേഷ്ടിമഃ സ തു സഞ്ജ്ഞിതഃ 8
ശൈലയാനവിമാനാനി ചർമവർമധ്വജാ നഗാഃ
യേ ക്രിയന്തേ ഹി നാട്യേ തു സ പുസ്ത ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ 9
അലങ്കാരസ്തു വിജ്ഞേയോ മാല്യാഭരണവാസസാം
നാനാവിധഃ സമായോഗോƒ പ്യംഗോപാംഗവിധിഃ സ്മൃതഃ 10
വേഷ്ടിമം വിതതം ചൈവ സംഘാത്യം ഗ്രന്ഥിമം തഥാ
പ്രാലംബിതം തഥാ ചൈവ മാല്യം പഞ്ചവിധം സ്മൃതം 11
ചതുർവിധം തു വിജ്ഞേയം നാട്യേ ഹ്യാഭരണം ബുധൈഃ
ആവേധ്യം ബന്ധനീയം ച ക്ഷേപ്യമാരോപ്യമേവ ച 12
ആവേധ്യം കുണ്ഡലാദീഹ യത്സ്യാച്ഛ്രവണഭൂഷണം
ആരോപ്യം ഹേമസൂത്രാദി ഹാരാശ്ച വിവിധാശ്രയാഃ 13
ശ്രോണീസൂത്രാംഗദേ മുക്താബന്ധനീയാനി സർവദാ
പ്രക്ഷേപ്യ നൂപുരം വിദ്യാദ്വസ്ത്രാഭരണമേവ ച 14
ഭൂഷണാനാം വികൽപം ഹി പുരുഷസ്ത്രീസമാശ്രയം
നാവിധം പ്രവക്ഷ്യാമി ദേശജാതിസമുദ്ഭവം 15
ചൂഡാമണിഃ സമുകുടഃ ശിരസോ ഭൂഷണം സ്മൃതം
കുണ്ഡലം മോചകം കീലാ കർണാഭരണമിഷ്യതേ 16
മുക്താവലീ ഹർഷകം ച സൂത്രകം കണ്ഠഭൂഷണം
വേതികാംഗുലിമുദ്രാ ച സ്യാദംഗുലിവിഭൂഷണം 17
ഹസ്തലീ വലയം ചൈവ ബാഹുനാലീവിഭൂഷണം
രുചകശ്ചൂലികാ കാര്യാ മണിബന്ധവിഭൂഷണം 18
കേയൂരേ അംഗദേ ചൈവ കൂർപരോപരിഭൂഷണേ
ത്രിസരശ്ചൈവ ഹാരശ്ച തഥാ വക്ഷോവിഭൂഷണം 19
വ്യാലംബമൗക്തികോ ഹാരോ മാലാ ചൈവാംഗഭൂഷണം
തലകം സൂത്രകം ചൈവ ഭവേത്കടിവിഭൂഷണം 20
അയം പുരുഷനിര്യോഗഃ കാര്യസ്ത്വാഭരണാശ്രയഃ
ദേവാനാം പാർഥിവാനാം ച പുനർവക്ഷ്യാമി യോഷിതാം 21
ശിഖാപാശം ശിഖാവ്യാലം പിണ്ഡീപത്രം തഥൈവ ച
ചൂഡാമണിർമകരികാ മുക്താജാലഗവാക്ഷികം 22
ശിരസോ ഭൂഷണം ചൈവ വിചിത്രം ശീർഷജോലകം
കണ്ഡകം ശിഖിപത്രം ച വേണീപുച്ഛഃ സദോരകഃ 23
ലലാടതിലകം ചൈവ നാനാശിൽപപ്രയോജിതം
ഭ്രൂഗുച്ഛോപരിഗുച്ഛശ്ച കുസുമാനുകൃതിസ്തഥാ 24
കർണികാ കർണവലയം തഥാ സ്യാത്പത്രകർണികാ
കുണ്ഡലം കർണമുദ്രാ ച കർണോത്കീലകമേവ ച 25
നാനാരത്നവിചിത്രാണി ദന്തപത്രാണി ചൈവ ഹി
കർണയോർഭൂഷണം ഹ്യേതത്കർണപൂരസ്തഥൈവ ച 26
തിലകാഃ പത്രലേഖാശ്ച ഭവേദ്ഗണ്ഡവിഭൂഷണം
ത്രിവണീ ചൈവ വിജ്ഞേയം ഭവേദ്വക്ഷോവിഭൂഷണം 27
നേത്രയോരഞ്ജനം ജ്ഞേയമധരസ്യ ച രഞ്ജനം
ദന്താനാം വിവിധോ രാഗശ്ചതുർണാം ശുക്ലതാപി വാ 28
രാഗാന്തരവികൽപോƒ ഥ ശോഭനേനാധികോജ്വലഃ
മുഗ്ധാനാം സുന്ദരീണാം ച മുക്താഭാസിതശോഭനാഃ 29
സുരക്താ വാപി ദന്താ സ്യുഃഃ പദ്മപല്ലവരഞ്ജനാഃ
അശ്മരാഗോദ്ദ്യോതിതഃ സ്യാദധരഃ പല്ലവപ്രഭഃ 30
വിലാസശ്ച ഭവേത്താസാം സവിഭ്രാന്തനിരീക്ഷിതം
മുക്താവലീ വ്യാലപങ്ക്തിർമഞ്ജരീ രത്നമാലികാ 31
രത്നാവലീ സൂത്രകം ച ജ്ഞേയം കണ്ഠവിഭൂഷണം
ദ്വിസരസ്ത്രിസരശ്ചൈവ ചതുസ്സരകമേവ ച 32
തഥാ ശൃംഖലികാ ചൈവ ഭവേത്കണ്ഠവിഭൂഷണം
അംഗദം വലയം ചൈവ ബാഹുമൂലവിഭൂഷണം 33
നാനാശിൽപകൃതാശ്ചൈവ ഹാരാ വക്ഷോവിഭൂഷണം
മണിജാലാവനദ്ധം ച ഭവേത് സ്തനവിഭൂഷണം 34
ഖർജൂരകം സോച്ഛിതികം ബാഹുനാലീവിഭൂഷണം
കലാപീ കടകം ശംഖോ ഹസ്തപത്രം സപൂരകം 35
മുദ്രാംഗുലീയകം ചൈവ ഹ്യംഗുലീനാം വിഭൂഷണം
മുക്താജാലാഢ്യതലകം മേഖലാ കാഞ്ചികാപി വാ 36
രശനാ ച കലാപശ്ച ഭവേച്ഛ്രോണീവിഭൂഷണം
ഏകയഷ്ടിർഭവേത്കാഞ്ചീ മേഖലാ ത്വഷ്ടയഷ്ടികാ 37
ദ്വിരഷ്ടയഷ്ടി രശനാ കലാപഃ പഞ്ചവിംശകഃ
ദ്വാത്രിംശച്ച ചതുഃഷഷ്ടിഃ ശതമഷ്ടോത്തരം തഥാ 38
മുക്താഹാരാ ഭവന്ത്യേതേ ദേവപാർഥിവയോഷിതാം
നൂപുരഃ കിങ്കിണീകാശ്ച ഘണ്ടികാ രത്നജാലകം 39
സഘോഷേ കടകേ ചൈവ ഗുൽഫോപരിവിഭൂഷാണം
ജംഘയോഃ പാദപത്രം സ്യാദംഗുലീഷ്വംഗുലീയകം 40
അംഗുഷ്ഠതിലകാശ്ചൈവ പാദയോശ്ച വിഭൂഷണം
തഥാലക്തകരാഗശ്ച നാനാഭക്തിനിവേശിതഃ 41
അശോകപലാവച്ഛായഃ സ്യാത് സ്വാഭാവിക ഏവ ച
ഏതദ്വിഭൂഷണം നാര്യാ ആകേശാദാനഖാദപി 42
യഥാഭവരസാവസ്ഥം വിജ്ഞേയം ദ്വിജസത്തമാഃ
ആഗമശ്ച പ്രമാണം ച രൂപനിർവർണനം തഥാ 43
വിശ്വകർമമതാത്കാര്യം സുബുദ്ധ്യാപി പ്രയോക്തൃഭിഃ
ന ഹി ശക്യം സുവർണേന മുക്താഭിർമണിഭിസ്തഥാ 44
സ്വാധീനമിതി രുച്യൈവ കർതുമംഗസ്യ ഭൂഷണം
വിഭാഗതോƒ ഭിപ്രയുക്തമംഗശോഭാകരം ഭവേത് 45
യഥാ സ്ഥാനാന്തരഗതം ഭൂഷണം രത്നസംയുതം
ന തു നാട്യപ്രയോഗേഷു കർതവ്യം ഭൂഷണം ഗുരു 46
ഖേദം ജനയതേ തദ്ധി സവ്യായതവിചേഷ്ടനാത്
ഗുരുഭാവാവസന്നസ്യ സ്വേദോ മൂർഛാ ച ജായതേ 47
ഗുർവാഭരണസന്നോ ഹി ചേഷ്ടാം ന കുരുതേ പുനഃ
തസ്മാത്തനുത്വചകൃതം സൗവർണം ഭൂഷണം ഭവേത് 48
രത്നവജ്ജതുബദ്ധം വാ ന ഖേദജനനം ഭവേത്
സ്വേച്ഛയാ ഭൂഷണവിധിർദിവ്യാനാമുപദിശ്യതേ 49
യത്നഭാവവിനിഷ്പന്നം മാനുഷാണാം വിഭൂഷണം
[വേഷ്ടിതം വിതതം ചൈവ സംഘാത്യം ഗ്രഥിമം തഥ 50
ലംബശോഭി തഥാ ചൈവ മാല്യം പഞ്ചവിധം സ്മൃതം
ആച്ഛാദനം ബഹുവിധം നാനാപത്തനസംഭവം 51
തജ്ജ്ഞേയം ത്രിപ്രകാരം തു ശുദ്ധം രക്തം വിചിത്രിതം]
ദിവ്യാനാം ഭൂഷണവിധിര്യ ഏഷ പരികീർതിതഃ 52
മാനുഷാണാം തു കർതവ്യോ നാനാദേശസമാശ്രയഃ
ഭൂഷണൈശ്ചാപി വേഷൈശ്ച നാനാവസ്ഥാസമാശ്രയൈഃ 53
ദിവ്യാംഗനാനാം കർതവ്യാ വിഭക്തിഃ സ്വസ്വഭൂമിജാ
വിദ്യാധരീണാം യക്ഷീണാമപ്സരോനാഗയോഷിതാം 54
ഋഷിദൈവതകന്യാനാം വേഷൈർനാനാത്വമിഷ്യതേ
തഥാ ച സിദ്ധഗന്ധർവരാക്ഷസാസുരയോഷിതാം 55
ദിവ്യാനാം നരനാരീണാം തഥൈവ ച ശിഖണ്ഡകം
ശിഖാപുടശിഖണ്ഡം തു മുക്താഭൂയിഷ്ഠഭൂഷണം 56
വിദ്യാധരീണാം കർതവ്യഃ ശുദ്ധോ വേഷപരിച്ഛദഃ
യക്ഷിണ്യോƒ പ്സരശ്ചൈവ കര്യാ രത്നവിഭൂഷണാഃ 57
സമസ്താനാം ഭവേദ്വേഷോ യക്ഷീണാ കേവലം ശിഖാ
ദിവ്യനാമിവ കർതവ്യം നാഗസ്ത്രീണാം വിഭൂഷണം 58
മുക്താമണിലതാപ്രായാഃ ഫണാസ്താസാം തു കേവലാഃ
കാര്യം തു മുനികന്യാനാമേകവേണീധരം ശിരഃ 59
ന ചാപി വിഭൂഷണവിധിസ്താസാം വേഷോ വനോചിതഃ
മുക്താമരകതപ്രായം മണ്ഡനം സിദ്ധയോഷിതാം 60
താസാം തു ചൈവ കർതവ്യം പീതവസ്ത്രപരിച്ഛദം
പദ്മരാഗമണിപ്രായം ഗന്ധർവീണാം വിഭൂഷണം 61
വീണാഹസ്തശ്ച കർതവ്യഃ കൗസുംഭവസനസ്തഥാ
ഇന്ദ്രനീലൈസ്തു കർതവ്യം രാക്ഷസീണാം വിഭൂഷണം 62
സിതദംഷ്ട്രാ ച കർതവ്യാ കൃഷ്ണവസ്ത്രപരിച്ഛദം
വൈഡൂര്യമുക്താഭരണാഃ കർതവ്യാ സുരയോഷിതാം 63
ശുകപിഞ്ഛനിഭൈഅർവസ്ത്രൈഃ കാര്യസ്താസാം പരിച്ഛദഃ
പുഷ്യരാഗൈസ്തു മണിഭിഃ ക്വചിദ്വൈഡൂര്യഭൂഷിതൈഃ 64
ദിവ്യവാനരനാരീണാം കാര്യോ നീലപരിച്ഛദഃ
ഏവം ശൃംഗാരിണഃ കാര്യാ വേഷാ ദിവ്യാംഗനാശ്രയാഃ 65
അവസ്ഥാന്തമാസാദ്യ ശുദ്ധാഃ കാര്യാഃ പുനസ്തഥാ
മാനുഷീണാം തു കർതവ്യാ നാനാദേശസമുദ്ഭവാഃ 66
വേഷാഭരണസംയോഗാൻ ഗദതസ്താന്നിബോധത
ആവന്ത്യയുവതീനാം തു ശിരസ്സാലകകുന്തലം 67
ഗൗഡീയാനാമലകപ്രായം സശിഖാപാശവേണികം
ആഭീരയുവതീനാം തു ദ്വിവേണീധര ഏവ തു 68
ശിരഃ പരിഗമഃ കാര്യോ നീലപ്രായമഥാംബരം
തഥാ പൂർവോതരസ്ത്രീണാം സമുന്നദ്ധശിഖണ്ഡകം 69
ആകേശാച്ഛാദനം താസാം ദേശകർമണി കീർതിതം
തഥൈവ ദക്ഷിണസ്ത്രീണാം കാര്യമുല്ലേഖ്യസംശ്രയം 70
കുംഭീബന്ധകസംയുക്തം തഥാവർതലലാടികം
[ഗണികാനാം തു കർതവ്യമിച്ഛാവിച്ഛിത്തി മണ്ഡനം] 71
ദേശജാതിവിധാനേന ശേഷാണാമപി കാരയേത്
വേഷം തഥാ ചാഭരണം ക്ഷുരകർമ പരിച്ഛദം 72
[ആഗമം ചാപി നൈപഥ്യേ നാട്യസ്യൈവം പ്രയോജയേത്]
അദേശയുക്തോ വേഷോ ഹി ന ശോഭാം ജനയിഷ്യതി 73
മേഖലോരസി ബദ്ധാ തു ഹാസ്യം സമുപപാദയേത്
തഥാ പ്രോഷിതകാന്താസു വ്യസനാഭിഹതാസു ച 74
വേഷോ വൈ മലിനഃ കാര്യ ഏകവേണീധരം ശിരഃ
വിപ്രലംഭേ തു നാര്യാസ്തു ശുദ്ധോ വേഷോ ഭവേദിഹ 75
നാത്യാഭരണസംയുക്തോ ന ചാപി മൃജയാന്വിതഃ
ഏവം സ്ത്രീണാം ഭവേദ്വേഷോ ദേശാവസ്ഥാസമുദ്ഭവഃ 76
പുരുഷാണാം പുനശ്ചൈവ വേഷാന്വക്ഷ്യാമി തത്ത്വതഃ
തത്രാങ്കരചനാ പൂർവം കർതവ്യാ നാട്യയോക്തൃഭിഃ 77
തതഃ പരം പ്രയോക്തവ്യാ വേഷാ ദേശസമുദ്ഭവാഃ
സിതോ നീലശ്ച പീതശ്ച ചതുർഥോ രക്ത ഏവ ച 78
ഏതേ സ്വഭാവജാ വർണാ യൈഃ കാര്യം ത്വംഗവർതനം
സംയോഗജാഃ പുനശ്ചാന്യേ ഉപവർണാ ഭവന്തി ഹി 79
താനഹം സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി യഥാകാര്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ
സിതനീലസമായോഗേ കാരണ്ഡവ ഇതി സ്മൃതഃ 80
സിതപീതസാമായോഗാത്പാണ്ഡുവർണഃ പ്രകീർതിതഃ
സിതിഅരക്തസമായോഗേ പദ്മവർണഃ പ്രകീർതിതഃ 81
പീതനീലസമായോഗാദ്ധരിതോ നാമ ജായതേ
നീലരക്തസമായോഗാത്കഷായോ നാമ ജായതേ 82
രക്തപീതസമായോഗാദ്ഗൗരവർണ ഇതി സ്മൃതഃ
ഏതേ സംയോഗജാ വർണാ ഹ്യുപവർണാസ്തഥാപരേ 83
ത്രിചതുർവർണസംയുക്താ ബഹവഃ സമ്പ്രകീർതിതാഃ
ബലസ്ഥോ യോ ഭവേദ്വർണസ്തസ്യ ഭാഗോ ഭവേത്തതഃ 84
ദുർബലസ്യ ച ഭാഗൗ ദ്വൗ നീലം മുക്ത്വാ പ്രദാപയേത്
നീലസ്യൈകോ ഭവേദ്ഭാഅഗശ്ചത്വാരോƒ ന്യേ തു വർണകേ 85
ബലവാൻസർവവർണാനാം നീല ഏവ പ്രകീർതിതഃ
ഏവം വർണവിധിം ജ്ഞാത്വാ നാനാസംയോഗസംശ്രയം 86
തതഃ കുര്യാദ്യഥായോഗമംഗാനാം വർതനം ബുധഃ
വർതനച്ഛാദനം രൂപം സ്വവേഷപരിവർജിതം 87
നാട്യധർമപ്രവൃത്തം തു ജ്ഞേയം തത്പ്രകൃതിസ്ഥിതം
സ്വവർണമാത്മനശ്ഛാദ്യം വർണകൈർവേഷസംശ്രയൈഃ 88
ആകൃതിസ്തസ്യ കർതവ്യാ യസ്യ പ്രകൃതിരാസ്ഥിതാ
യഥാ ജന്തുഃ സ്വഭാവം സ്വം പരിത്യജ്യാന്യദൈഹികം 89
തത്സ്വഭാവം ഹി ഭജതേ ദേഹാന്തരമുപാശ്രിതഃ
വേഷേണ വർണകൈശ്ചൈവ ച്ഛാദിതഃ പുരുഷസ്തഥാ 90
പരഭാവം പ്രകുരുതേ യസ്യ വേഷം സമാശ്രിതഃ
ദേവദാനവഗന്ധർവയക്ഷരാക്ഷസപന്നഗാഃ 91
പ്രാണിസഞ്ജ്ഞാഃ സ്മൃതാ ഹ്യേതേ ജീവബന്ധാശ്ച യേƒ പരേ
[സ്ത്രീഭാവാഃ പർവതാഃ നദ്യഃ സമുദ്രാ വാഹനാനി ച 92
നാനാശസ്ത്രാണ്യപി തഥാ വിജ്ഞേയാഃ പ്രാണിസഞ്ജ്ഞയാ]
ശൈലപ്രാസാദയന്ത്രാണി ചർമവർമധ്വജാസ്തഥാ 93
നാനാപ്രഹരണാദ്യാശ്ച തേƒ പ്രാണിന ഇതി സ്മൃതാഃ
അഥവാ കാരണോപേതാ ഭവന്ത്യേതേ ശരീരിണഃ 94
വേഷഭാഷാശ്രയോപേതാ നാട്യധർമമവേക്ഷ്യ തു
വർണാനാം തു വിധിം ജ്ഞാത്വാ വയഃ പ്രകൃതിമേവ ച 95
കുര്യാദംഗസ്യ രചനാം ദേശജാതിവയഃശ്രിതതാം
ദേവാ ഗൗരാസ്തു വിജ്ഞേയാ യക്ഷാശ്ചാപ്സരസ്തഥാ 96
രുദ്രാർകദ്രുഹിണസ്കന്ദാസ്തപനീയപ്രഭാഃ സ്മൃതാഃ
സോമോ ബൃഹസ്പതിഃ ശുക്രോ വരുണസ്താരകാഗണാഃ 97
സമുദ്രഹിമവദ്ഗംഗാഃ ശ്വേതാ ഹി സ്യുർബലസ്തഥാ
രക്തമംഗാരകം വിദ്യാത് പീതൗ ബുധഹുതാശനൗ 98
നാരായണോ നരശ്ചൈവ ശ്യാമോ നാഗശ്ച വാസുകിഃ
ദൈത്യാശ്ച ദാനവാശ്ചൈവ രാക്ഷസാ ഗുഹ്യകാ നഗാഃ 99
പിശാചാ ജലമാകാശമസിതാനി തു വർണതഃ
ഭവന്തി ഷട്സു ദ്വീപേഷു പുരുഷശ്ചൈവ വർണതഃ 100
കർതവ്യാ നാട്യയോഗേന നിഷ്ടപ്തകനകപ്രഭാഃ
ജാംബൂദ്വീപസ്യ വർഷേ തു നാനാവർണാശ്രയാ നരാഃ 101
ഉത്തരാംസ്തു കുരുസ്ത്യക്ത്വാ തേ ചാപി കനകപ്രഭാഃ
ഭദ്രാശ്വപുരുഷാഃ ശ്വേതാഃ കർതവ്യാ വർണതസ്തഥാ 102
കേതുമാലേ നരാ നീലാ ഗൗരാഃ ശേഷേഷു കീർതിതാഃ
നാനാവർണാഃ സ്മൃതാ ഭൂതാ ഗന്ധർവാ യക്ഷപന്നഗാഃ 103
വിദ്യാധരാസ്തഥാ ചൈവ പിതരസ്തു സമാ നരാഃ
പുനശ്ച ഭാരതേ വർഷേ താംസ്താന്വർണാന്നിബോധത 104
രാജാനഃ പദ്മവർണാസ്തു ഗൗരാഃ ശ്യാമാസ്തഥൈവ ച
യേ ചാപി സുഖിനോ മർത്യാ ഗൗരാ കാര്യാസ്തു വൈഃ ബുധൈഃ 105
കുകർമിണോ ഗ്രഹഗ്രസ്താഃ വ്യാധിതാസ്തപസി സ്ഥിതാഃ
ആയസ്തകർമിണശ്ചൈവ ഹ്യസിതാശ്ച കുജാതയഃ 106
ഋഷ്യയശ്ചൈവ കർതവ്യാ നിത്യം തു ബദരപ്രഭാഃ
തപഃസ്ഥിതാശ്ച ഋഷയോ നിത്യാമേവാസിതാ ബുധൈഃ 107
കാരണവ്യപദേശേന തഥാ ചാത്മേച്ഛയാ പുനഃ
വർണസ്തത്ര പ്രകർതവ്യോ ദേശജതിവശാനുഗഃ 108
ദേശം കർമ ച ജാതിം ച പൃഥിവ്യുദ്ദേശസംശ്രയം
വിജ്ഞായ വർതനാ കാര്യാ പുരുഷാണാം പ്രയോഗതഃ 109
കിരാതബർബരാന്ധ്രാശ്ച ദ്രവിഡാഃ കാശികോസലാഃ
പുലിന്ദാ ദാക്ഷിണാത്യാശ്ച പ്രായേണ ത്വസിതാഃ സ്മൃതാഃ 110
ശകാശ്ച യവനാശ്ചൈവ പഹ്ലവാ വാഹ്ലികാശ്ച യേ
പ്രായേണ ഗൗരാഃ കർതവ്യാ ഉത്തരാ യേ ശ്രിതാ ദിശം 111
പാഞ്ചാലാഃ ശൗരസേനാശ്ച മാഹിഷാശ്ചൗഡ്രമാഗധാഃ
അംഗാ വംഗാഃ കലിംഗാശ്ച ശ്യാമാഃ കാര്യാസ്തു വർണതഃ 112
ബ്രാഹ്മണാഃ ക്ഷത്രിയാശ്ചൈവ ഗൗരാഃ കാര്യാസ്തഥൈവ ഹി
വൈശ്യാഃ ശൂദ്രാസ്തഥാ ചൈവ ശ്യാമാഃ കാര്യാസ്തു വർണതഃ 113
ഏവം കൃത്വാ യഥാന്യായം മുഖാംഗോപാംഗവർതനാം
ശ്മശ്രുകർമ പ്രയുഞ്ജീത ദേശകാലവയോƒ നുഗം 114
ശുദ്ധം വിചിത്രം ശ്യാമം ച തഥാ രോമശമേവ ച
ഭവേച്ചതുർവിധം ശ്മശ്രു നാനാവസ്ഥാന്തരാത്മകം 115
ശുദ്ധം തു ലിംഗിനാം കാര്യം തഥാമാത്യപുരോധസാം
മധ്യസ്ഥാ യേ ച പുരുഷാ യേ ച ദീക്ഷാം സമാശ്രിതാഃ 116
ദിവ്യാ യേ പുരുഷാഃ കേചിത്സിദ്ധവിദ്യാധരാദയഃ
പാർഥിവാശ്ച കുമാരാശ്ച യേ ച രാജോപജീവിനഃ 117
ശൃംഗാരിണശ്ച യേ മർത്യാ യൗവനോന്മാദിനശ്ച യേ
തേഷാം വിചിത്രം കർതവ്യം ശ്മശ്രു നാട്യപ്രയോക്തൃഭിഃ 118
അനിസ്തീർണപ്രതിജ്ഞാനാം ദുഃഖിതാനാം തപസ്വിനാം
വ്യസനാഭിഹതാനാം ച ശ്യാമം ശ്മശ്രു പ്രയോജയേത് 119
ഋഷീണാം താപസാനാം ച യേ ച ദീർഘവ്രതാ നരാഃ
തഥാ ച ചീരബദ്ധാനാം രോമശം ശ്മശ്രു കീർതിതം 120
ഏവം നാനാപ്രകാരം തു ശ്മശ്രു കാര്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി വേഷാന്നാനാപ്രയോഗജാൻ 121
ശുദ്ധോ വിചിത്രോ മലിനസ്ത്രിവിധോ വേഷ ഉച്യതേ
തേഷാം നിയോഗം വക്ഷ്യാമി യഥാവദനുപൂർവശഃ 122
ദേവാഭിഗമനേ ചൈവ മംഗലേ നിയമസ്ഥിതേ
തിഥിനക്ഷത്രയോഗേ ച വിവാഹകരണേ തഥാ 123
ധർമപ്രവൃത്തം യത്കർമ സ്ത്രിയോ വാ പുരുഷസ്യ വാ
വേഷസ്തേഷാം ഭവേച്ഛുദ്ധോ യേ ച പ്രായത്നികാ നരാഃ 124
ദേവദാനവയക്ഷാണാം ഗന്ധർവോരഗരക്ഷസാം
നൃപാണാം കർകശാനാം ച ചിത്രോ വേഷ ഉദാഹൃതഃ 125
വൃദ്ധാനാം ബ്രാഹ്മണാനാം ച ശ്രേഷ്ഠ്യമാത്യപുരോധസാം
വണിജാം കാഞ്ചുകീയാനാം തഥാ ചൈവ തപസ്വിനാം 126
വിപ്രക്ഷേത്രിയവൈശ്യാനാം സ്ഥാനീയാ യേ ച മാനവാഃ
ശുദ്ധോ വസ്ത്രവിധിസ്തേഷാം കർതവ്യോ നാടകാശ്രയഃ 127
ഉന്മത്താനാം പ്രമത്താനാമധ്വഗാനാം തഥൈവ ച
വ്യസനോപഹതാനാം ച മലിനോ വേഷ ഉച്യതേ 128
ശുദ്ധരക്തവിചിത്രാണി വാസാംസ്യൂർധ്വാംബരാണി ച
യോജയേന്നാട്യതത്ത്വജ്ഞോ വേഷയോഃ ശുദ്ധചിത്രയോഃ 129
കുര്യാദ്വേഷേ തു മലിനേ മലിനം തു വിചക്ഷണഃ
മുനിനിർഗ്രന്ഥശാക്യേഷു യതിപാശുപതേഷു ച 130
വ്രതാനുഗസ്തു കർതവ്യോ വേഷോ ലോകസ്വഭാവതഃ
ചീരവൽകലചർമാണി താപസാനാം തു യോജയേത് 131
പരിവാണ്മുനിഷ്ക്യാനാം വാസഃ കാഷായമിഷ്യതേ
നാനാചിത്രാണി വാസാംസി കുര്യാത്പാശുപതേഷ്വഥ 132
കുജാതയശ്ച യേ പ്രോക്താസ്തേഷാം ചൈവ യഥാർഹതഃ
അന്തഃപുരപ്രവേശേ ച വിനിയുക്താ ഹി യേ നരാഃ 133
കാഷായകഞ്ചുകപടാഃ കാര്യാസ്തേƒ പി യഥാവിധി
അവസ്ഥാനതരതശ്ചൈവ നൃണാം വേഷോ ഭവേദഥ 134
വേഷഃ സാംഗ്രാമികശ്ചൈവ ശൂരാണാം സമ്പ്രകീർതിതഃ
വിചിത്രശസ്ത്രകവചോ ബദ്ധതൂണോ ധനുർധരഃ 135
ചിത്രോ വേഷസ്തു കർതവ്യോ നൃപാണാം നിത്യമേവ ച
കേവലസ്തു ഭവേച്ഛുദ്ധോ നക്ഷത്രോത്പാതമംഗലേ 136
ഏവമേഷ ഭവേദ്വേഷോ ദേശജാതിവയോƒ നുഗഃ
ഉത്തമാധമമധ്യാനാം സ്ത്രീണാം നൃണാമഥാപി ച 137
ഏവം വസ്ത്രവിധിഃ കാര്യഃ പ്രയോഗേ നാടകാശ്രയേ
നാനാവസ്ഥാം സമാസാദ്യ ശുഭാശുഭകൃതസ്തഥാ 138
തഥാ പ്രതിശിരശ്ചാപി കർതവ്യം നാടകാശ്രയം
ദിവ്യാനാം മാനുഷാണാം ച ദേശജാതിവയഃശ്രിതം 139
പാർശ്വാഗതാ മസ്തകിനസ്തഥാ ചൈവ കിരീടിനഃ
ത്രിവിധോ മുകുടോ ജ്ഞേയോ ദിവ്യപാർഥിവസംശ്രിതഃ 140
ദേവഗന്ധർവയക്ഷാണാം പന്നഗാനാം സരക്ഷസാം
കർതവ്യാ നൈകവിഹിഅത മുകുടാഃ പാർശ്വമൗലയഃ 141
ഉത്തമാ യേ ച ദിവ്യാനാം തേ ച കാര്യാഃ കിരീടിനഃ
മധ്യമാ മൗലിനശ്ചൈവ കനിഷ്ഠാഃ ഷിർഷമൗലിനഃ 142
നരാധിപാനാം കർതവ്യാ മസ്തകേ മുകുടാ ബുധൈഃ
വിദ്യാധരാണാം ച സിദ്ധാനാം ചാരണാനാം തഥൈവ ച 143
ഗ്രന്ഥിമത്കേശമുകുടാഃ കർതവ്യാസ്തു പ്രയോക്തൃഭിഃ
രാക്ഷോദാനവദൈത്യാനാം പിംഗകേശേക്ഷണാനി ഹി 144
ഹരിച്ഛ്ശ്മശ്രൂണി ച തഥാ മുകുടാസ്യാനി കാരയേത്
ഉത്തമശ്ചാപി യേ തത്ര തേ കാര്യാഃ പാർശ്വമൗലിനഃ 145
കസ്മാത്തു മുകുടാഃ സൃഷ്ടാഃ പ്രയോഗേ ദിവ്യ്പാർഥിവേ
കേശാനാം ഛേദനം ദൃഷ്ടം വേദവാദേ യഥാശ്രുതി 146
ഭദ്രീകൃതസ്യ വാ യജ്ഞേ ശിരസശ്ഛാദനേച്ഛയാ
കേശാനാമപ്യദീർഘത്വാത്സ്മൃതം മുകുടധാരണം 147
സേനാപതേഃ പുനശ്ചാപി യുവരാജസ്യ ചൈവ ഹി
യോജയേദർധമുകുടം മഹാമാത്രാശ്ച യേ നരാഃ 148
അമാത്യാനാം കഞ്ചുകിനാം തഥാ ശ്രേഷ്ഠിപുരോധസാം
വേഷ്ടനാബദ്ധപട്ടാനി പ്രതിശീർഷാണി കാരയേത് 149
പിശാചോന്മത്തഭൂതാനാം സാധകാനാം തപസ്വിനാം
അനിസ്തീർണപ്രതിജ്ഞാനാം ലംബകേശം ഭവേച്ഛിരഃ 150
ശാക്യശ്രോത്രിയനിർഗ്രന്ഥപരിവ്രാഡ്ദീക്ഷിതേഷു ച
ശിരോമുണ്ഡം തു കർതവ്യം യജ്ഞദീക്ഷാന്വിതേഷു ച 151
തഥാ വ്രതാനുഗം ചൈവ ശേഷാനാം ലിംഗിനാം ശിരഃ
മുണ്ഡം വാ കുഞ്ചിതം വാപി ലംബകേശമഥാപി വാ 152
ധൂർതാനാം ചൈവ കർതവ്യം യേ ച രാത്ര്യുപജീവിനഃ
ശൃംഗാരചിത്താഃ പുരുഷാസ്തേഷാം കുഞ്ചിതമൂർധജാഃ 153
ബാലാനാമപി കർതവ്യം ത്രിശിഖണ്ഡവിഭൂഷിതം
ജടാമകുടബദ്ധം ച മുനീനാം തു ഭവേച്ഛിരഃ 154
ചേടാനാമപി കർതവ്യം ത്രിശിഖം മുണ്ഡമേവ വാ
വിദൂഷകസ്യ ഖലതിഃ സ്യാത്കാകപദമേവ വാ 155
ശേഏഷാണാമർഥയോഗേന ദേശജാതിസമാശ്രയം
ശിരഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ കാര്യം നാനാവസ്ഥാന്തരാശ്രയം 156
ഭൂഷണൈർവർണകൈർവസ്ത്രൈർമാല്യൈശ്ചൈവ യഥാവിധി
ഏവം നാനാപ്രകാരൈസ്തു ബുദ്ധ്യാ വേഷാൻപ്രകൽപയേത് 157
പൂർവം തു പ്രകൃതിം സ്ഥാപ്യ പ്രയോഗഗുണസംഭവാം
സ്ത്രീണാം വാ പുരുഷാണാം വാപ്യവസ്ഥാം പ്രാപ്യ താദൃശീം
158
സർവേ ഭാവാശ്ച ദിവ്യാനാം കാര്യാ മാനുഷസംശ്രയാഃ
തേഷാം ചാനിമിഷത്വാദി നൈവ കാര്യം പ്രയോക്തൃഭിഃ 159
ഇഹ ഭാവരസാശ്ചൈവ ദൃഷ്ടിഭിഃ സമ്പ്രതിഷ്ഠിതാഃ
ദൃഷ്ട്യൈവ സ്ഥാപിതോ ഹ്യർഥഃ പശ്ചാദംഗൈർവിഭാവ്യതേ 160
ഏവം ജ്ഞേഏയാംഗരചനാ നാനാപ്രകൃതിസംഭവാ
സജീവ ഇതി യഃ പ്രോക്തസ്തസ്യ വക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം 161
യഃ പ്രാണിനാം പ്രവേശോ വൈ സജീവ ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ
ചതുഷ്പദോƒ ഥ ദ്വിപദസ്തഥാ ചൈവാപദഃ സ്മൃതഃ 162
ഉരഗാനപദാൻ വിദ്യാദ് ദ്വിപദാൻഖഗമാനുഷാൻ
ഗ്രാമ്യാ ആരണ്യാഃ പശവോ വിജ്ഞേയാഃ സ്യുശ്ചതുഷ്പദാഃ 163
യേ തേ തു യദ്ധസംഫേടൈരുപരോധൈസ്തഥൈവ ച
നാനാപ്രഹരണോപേതാഃ പ്രയോജ്യാ നാടകേ ബുധൈഃ 164
ആയുധാനി ച കാര്യാണി പുരുഷാണാം പ്രമാണതഃ
താന്യഹം വർതയിഷ്യാമി യഥാപുസ്തപ്രമാണതഃ 165
ഭിണ്ഡിർദ്വാദശതാലഃ സ്യാദ്ദശ കുന്തോ ഭവേദഥ
അഷ്ടൗ ശതഘ്നീ ശൂലം ച തോമരഃ ശക്തിരേവ വാ 166
അഷ്ടൗ താലാ ധനുർജ്ഞേയമായാമോƒ സ്യ ദ്വിഹസ്തകഃ
ശരോ ഗദാ ച വജ്രാ ച ചതുസ്താലം വിധീയതേ 167
അംഗുലാനി ത്വസിഃ കാര്യശ്ചത്വാരിംശത്പ്രമാണതഃ
ദ്വാദശാംഗുലകം ചക്രം തതോƒ ർധം പ്രാസ ഇഷ്യതേ 168
പ്രാസവത്പട്ടസം വിദ്യാദ്ദണ്ഡശ്ചൈവ തു വിംശതിഃ
വിംശതിഃ കണയശ്ചൈവ ഹ്യംഗുലാനി പ്രമാണതഃ 169
ശോഡഷാംഗുലവിസ്തീർണം സബലം സമ്പ്രഘണ്ടികം
ത്രിംശദംഗുലിമാനേന കർതവ്യം ഖേടകം ബുധൈഃ 170
ജർജരോ ദണ്ഡകാഷ്ഠം ച തഥൈവ പ്രതിശീർഷകം
ഛത്രം ചാമരം ചൈവ ധ്വജോ ശൃംഗാര ഏവ ച 171
യത്കിഞ്ചിന്മാനുഷേ ലോകേ ദ്രവ്യം പുംസാം പ്രയോജകം
യച്ചോപകരണം സർവേ നാട്യേ തത്സമ്പ്രകീർതിതം 172
യദ്യസ്യ വിഷയപ്രാപ്തം തേനോഹ്യം തസ്യ ലക്ഷണം
ജർജരേ ദണ്ഡകാഷ്ഠേ ച സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം 173
മാഹേന്ദ്രാ വൈ ധ്വജാജ് പ്രോക്താ ലക്ഷണൈർവിശ്വകർമണാ
ഏഷാന്യതമം കുര്യാജ്ജർജരം ദാരുകർമതഃ 174
അഥവാ വൃക്ഷയോനിഃ സ്യാത്പ്രരോഹോ വാപി ജർജരഃ
വേണുരേവ ഭവേച്ഛ്രേഷ്ഠസ്തസ്യ വക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം 175
ശ്വേതഭൂമ്യാആഅം തു യോ ജാതഃ പുഷ്യനക്ഷത്രജസ്തഥാ
സംഗ്രാഹ്യോ വൈ ഭവേദ്വേണുർജർജരാർഥേ പ്രയത്നതഃ 176
പ്രമാണമംഗുലാനാം തു ശതമഷ്ടോത്തര<ം ഭവേത്
പഞ്ചപർവാ ചതുർഗ്രന്ഥിസ്താലമാത്രസ്തഥൈവ ച 177
സ്ഥൂലഗ്രന്ഥിർന കർതവ്യോ ന ശാഖീ ന ച കീടവാൻ
ന കൃമിക്ഷതപർവാ ച ന ഹീനശ്ചാന്യവേണുഭിഃ 178
മധുസർപിസ്സർഷപാക്തം മാല്യധൂപപുരസ്കൃതം
ഉപാസ്യ വിധിവദ്വേണും ഗൃഹ്ണിയാജ്ജർജരം പ്രതി 179
യോ വിധിര്യഃ ക്രമശ്ചൈവ മാഹേബ്ദ്രേ തു ധ്വജേ സ്മൃതഃ
സ ജർജരസ്യ കർതവ്യഃ പുഷ്യവേണുസമാശ്രയഃ 180
ഭവേദ്യോ ദീർഘപർവാ തു തനുപത്രസ്തഥൈവ ച
പർവാഗ്രതണ്ഡുലശ്ചൈവ പുഷ്യവേണുഃ സ കീർതിതഃ 181
വിധിരേഷ മയാ പ്രോക്തോ ജർജരസ്യ പ്രമാണതജഃ
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി ദണ്ഡകാഷ്ഠസ്യ ലക്ഷണം 182
കപിത്ഥബില്വവംശേഭ്യോ ദണ്ഡകാഷ്ഠം ഭവേദഥ
വക്രം ചൈവ ഹി കർതവ്യം ത്രിഭാഗേ ലക്ഷണാന്വിതം 183
കീടൈർനോപഹതം യച്ച വ്യാധിനാ ന ച പീഡിതം
മന്ദശാഖം ഭവേദ്യച്ച ദണ്ഡകാഷ്ഠം തു തദ്ഭവേത് 184
യസ്ത്വേഭിർലക്ഷണൈർഹീനം ദണ്ഡകാഷ്ഠം സജർജരം
കാരയേത്സ ത്വപചയം മഹാന്തം പ്രാപ്നുയാദ്ധ്രുവം 185
അഥ ശീർഷവിഭാഗാർഥം ഘടീ കാര്യാ പ്രയത്നതഃ
സ്വപ്രമാണവിനിർദിഷ്ടാ ദ്വാത്രിംശത്യംഗുലാനി വൈ 186
ബില്വമധ്യേന കർതവ്യാ ഘടീ സിരസമാശ്രയാ
സ്വിന്നേന ബില്വകൽകേന ദ്രവേണ ച സമന്വിതാ 187
ഭസ്മനാ വാ തുഷൈർവാപി കാരയേത്പ്രതിശീർഷകം
സഞ്ഛാദ്യ തു തതോ വസ്ത്രൈർബില്വദുഗ്ധൈർഘടാശ്രയൈഃ 188
ബില്വകൽകേന ചീരം തു ദിഗ്ധ്വാ സംയോജയേദ്ഘടീം
ന സ്ഥൂലാം നാനതാം തന്വീം ദീർഘാം നൈവ ച കാരയേത് 189
തസ്യാമാതപശുഷ്കായാം സുശുഷ്കായാമഥാപി വാ
ഛേദ്യം ബുധാഃ പ്രകുർവന്തി വിധിദൃഷ്ടേന കർമണാ 190
സുതീക്ഷ്ണേന തു ശസ്ത്രേണ അർധാർധം പ്രവിഭജ്യ ച
സ്വപ്രമാണവിനിർദിഷ്ടം ലലാടകൃതകോണകം 191
അർധാംഗുലം ലലാടം തു കാര്യം ഛേദ്യം ഷഡംഗുലം
അർധാർധമംഗുലം ഛേദ്യം കടയോർദ്വ്യംഗുലം ഭവേത് 192
കടാന്തേ കർണനാലസ്യ ഛേദ്യം ദ്വ്യധികമംഗുലം
ത്ര്യംഗുല ം കർണവിവരം തഥാ സ്യാച്ഛേദ്യമേവ ഹി 193
തതശ്ചൈവാവടുഃ കാര്യാ സുസമാ ദ്വാദശാംഗുലാ
ഘട്യാം ഹ്യേതത്സദാ ച്ഛേദ്യേ വിധാനം വിഹിതം മയാ 194
തസ്യോപരിഗതാ കാര്യാ മുകുടാ ബഹുശിൽപജാഃ
നാനാരത്നപ്രതിച്ഛന്നാ ബഹുരൂപോപശോഭിതാഃ 194
തഥോപകരണാനീഹ നാട്യയോഗകൃതാനി വൈ
ബഹുപ്രകാരയുക്താനി കുർവീത പ്രകൃതിം പ്രതി 196
യത്കിഞ്ചിദസ്മിൻ ലോകേ തു ചരാചരസമന്വിതേ
വിഹിതം കർമ ശിൽപം വാ തത്തൂപകരണം സ്മൃതം 197
യദ്യസ്യ വിഷയം പ്രാപ്തം തത്തദേവാഭിഗച്ഛതി
നാസ്തന്തഃ പുരുഷാണാം ഹി നാട്യോപകരണാശ്രയേ 198
യദ്യേനോത്പാദിതം കർമ ശിൽപയോഗക്രിയാപി വാ
തസ്യ തേന കൃതാ സൃഷ്ടിഃ പ്രമാണം ലക്ഷണം തഥാ 199
യാ കാഷ്ഠയന്ത്രഭൂയിഷ്ഠാ കൃതാ സൃഷ്ടിർമഹാത്മനാ
ന സാസ്മാകം നാട്യയോഗേ കസ്മാത്ഖേദാവഹാ ഹി സാ 200
യദ്ദ്രവ്യം ജീവലോകേ തു നാനാലക്ഷണലക്ഷിതം
തസ്യാനുകൃതിസംസ്ഥാനം നാട്യോഓപകരണം ഭവേത് 201
പ്രാസാദഗൃഹയാനാനി നാനാപ്രഹരണാനി ച
ന ശക്യം താനി വൈ കർതും യഥോക്താനീഹ ലക്ഷണൈഃ 202
ലോകധർമീ ഭവേത്ത്വന്യാ നാട്യധർമീ തഥാപരാ
സ്വഭാവോ ലോകധർമീ തു വിഭാവോ നാട്യമേവ ഹി 203
ആയസം ന തു കർതവ്യം ന ച സാരമയം തഥാ
നാട്യോപകരണം തജ്ജ്ഞൈർഗുരുഖേദകര< ഭവേത് 204
കാഷ്ഠചർമസു വസ്ത്ര്ഷു ജതുവേണുദലേഷു ച
നാട്യോപകരണാനീഹ ലഘുകർമാണി കാരയേത് 205
ചർമവർമധ്വജാഃ ശൈലാഃ പ്രാസാദാ ദേവതാഗൃഹാഃ
ഹയവാരണയാനാനി വിമാനാനി ഗൃഹാണി ച 206
പൂർവം വേണുദലൈഃ കൃത്വാ കൃതീർഭാവസമാശ്രയാഃ
തതഃ സുരംഗൈരച്ഛാദ്യ വസ്ത്രൈഃ സാരൂപ്യമാനയേത് 207
അഥവാ യദി വസ്ത്രാണാമസാന്നിധ്യം ഭവേദിഹ
താലീയൈർവാ കിലിഞ്ജൈർവാ ശ്ലക്ഷ്ണൈർവസ്ത്രക്രിയാ ഭവേത് 208
തഥാ പ്രഹരണാനി സ്യുസ്തൃണവേണുദലാദിഭിഃ
ജന്തുഭാണ്ഡക്രിയാഭിശ്ച നാനാരൂപാണി നാടകേ 209
പ്രതിപാദം പ്രതിശിരഃ പ്രതിഹസ്തം പ്രതിത്വചം
തൃണൈഃ കിലിഞ്ജൈർഭാണ്ഡൈർവാ സാരൂപ്യാണി തു കാരയേത് 210
യദ്യസ്യ സദൃശം രൂപം സാരൂപ്യഗുണസംഭവം
മൃണ്മയം തത്തു കൃത്സ്നം തു നാനാരൂപം തു കാരയേത് 211
ഭാണ്ഡവസ്ത്രമധൂച്ഛിഷ്ടൈർലാക്ഷയാഭ്രദലേന ച
നാഗാസ്തേ വിവിധാഃ കാര്യാ ഹ്യതസീശണബില്വജൈഃ 212
നാനാകുസുമജാതീശ്ച ഫലാനി വിവിധാനി ച
ഭാണ്ഡവസ്ത്രമധൂച്ഛിഷ്ടൈർലാക്ഷയാ വാപി കാരയേത് 213
ഭാണ്ഡവസ്ത്രമധൂച്ഛിഷ്ടൈസ്താമ്രപത്രൈസ്തഥൈവ ച
സമ്യക്ച നീലീരാഗേണാപ്യഭ്രപത്രേണ ചൈവ ഹി 214
രഞ്ജിതേനാഭ്രപത്രേണ മണീശ്ചൈവ പ്രകാരയേത്
ഉപാശ്രയമഥാപ്യേഷം ശുൽബവംഗേന കാരയേത് 215
വിവിധാ മുകുടാ ദിവാ പൂർവം യേ ഗദിതാ മയാ
തേƒ ഭ്രപത്രോജ്വലാഃ കാര്യാ മണീവ്യാലോപശോഭിതാഃ 216
ന ശാസ്ത്രപ്രഭവം കർമ തേഷാ ം ഹി സമുദാഹൃതം
ആചാര്യബുദ്ധ്യാ കർതവ്യമൂഹാപോഹപ്രയോജിതം 217
ഏഷ മർത്യക്രിയായോഗോ ഭവിഷ്യത്കൽപിതോ മയാ
കസ്മാദൽപബലത്വം ഹി മനുഷ്യേഷു ഭവിഷ്യതി 218
മർത്യാനാമപി നോ ശക്യാ വിഭാവാഃ സർവകാഞ്ചനാഃ
നേഷ്ടാഃ സുവർണരത്നൈസ്തു മുകുടാ ഭൂഷണാനി വാ 219
യുദ്ധേ നിയുദ്ധേ നൃത്തേ വാ വൃഷ്ടിവ്യാപാരകർമണി
ഗുരുഭാവാവസന്നസ്യ സ്വേദോ മൂർഛാ ച ജായതേ 220
സ്വേദമൂർഛാക്ലമാർതസ്യ പ്രയോഗസ്തു വിനശ്യതി
പ്രാണാത്യയഃ കദാചിച്ച ഭവേദ്വ്യായതചേഷ്ടയാ 221
തസ്മാത്താമ്രമയൈഃ പത്രൈരഭ്രകൈ രഞ്ജിതൈരപി
ഭേണ്ഡൈരപി മധൂച്ഛിഷ്ടൈഃ കാര്യാണ്യാഭരണാനി തു 222
ഏവം ലോകോപചാരേണ സ്വബുദ്ധിവിഭവേന ച
നാട്യോപകരണാനീഹ ബുധഃ സമ്യക് പ്രയോജയേത് 223
ന ഭേദ്യം നൈവ ച ച്ഛേദ്യം ന പ്രഹർതവ്യമേവ ച
രംഗേ പ്രഹരണൈഃ കാര്യം സഞ്ജ്ഞാമാത്രം തു കാരയേത് 224
അഥവാ യോഗശിക്ഷാഭിർവിദ്യാമായാകൃതേന വാ
ശസ്ത്രമോക്ഷഃ പ്രകർതവ്യോ രംഗമധ്യേ പ്രയോക്തൃഭിഃ 225
ഏവം നാനാപ്രകാരൈസ്തു ആയുധാഭരണാനി ച
നോക്താനി യാനി ച മയാ ലോകാദ് ഗ്രാഹ്യാണി താന്യപി 226
ആഹാര്യാഭിനയോ ഹ്യേഷ മയാ പ്രോക്തഃ സമാസതഃ
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി സാമാന്യാഭിനയം പ്രതി 227
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ ആഹാര്യാഭിനയോ നാമൈകവിംശോƒ ധ്യായഃ