നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം24

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 24

നാട്യശാസ്ത്രം→

ചതുർവിംശോƒ ധ്യായഃ
സമാസതസ്തു പ്രകൃതിസ്ത്രിവിധാ പരികീർതിതാ
പുരുഷാണാമഥ സ്ത്രീണാമുത്തമാധമമധ്യമാ 1
ജിതേന്ദ്രിയ ജ്ഞാനവതീ നാനാശിൽപവിചക്ഷണാ
ദക്ഷിണാധമഹാലക്ഷ്യാ ഭീതാനാം പരിസാന്ത്വനീ 2
നാനാശാസ്ത്രാർഥസമ്പന്നാ ഗാംഭീര്യൗദാര്യശാലിനീ
സ്ഥൈര്യത്യാഗഗുണോപേതാ ജ്ഞേയാ പ്രകൃതിരുത്തമാ 3
ലോകോപചാരചതുരാ ശിൽപശാസ്ത്രവിശാരദാ
വിജ്ഞാനമാധുര്യയുതാ മധ്യമാ പ്രകൃതിഃ സ്മൃതാ 4
രൂക്ഷവാചോƒ ഥ ദുഃശീലാഃ കുസത്ത്വാഃ സ്ഥൂലബുദ്ധയഃ
ക്രോധനാഘാതകാശ്ചൈവ മിത്രഘ്നാശ്ഛിദ്രമാനിനഃ 5
പിശുനാസ്തൂദ്ധതൈർവാക്യൈരകൃതജ്ഞാസ്തഥാലസാഃ
മാന്യാമാന്യാ വിശേഷജ്ഞാ സ്ത്രീലോലാഃ കലഹപ്രിയാഃ 6
സൂചകാഃ പാപകർമാണഃ പരദ്രവ്യാപഹാരിണഃ
ഏഭിർദോഷൈസ്തുസമ്പന്നാ ഭവന്തീഹാധമാ നരാഃ 7
ഏവം തു ശീലതോ നൄണാം പ്രകൃതിസ്ത്രിവിധാ സ്മൃതാ
സ്ത്രീണാം പുനശ്ച പ്രകൃതിം വ്യാഖ്യാസ്യാമ്യനുപൂർവശഃ 8
മൃദുഭാബാ ചാചപലാ സ്മിതഭാഷിണ്യനിഷ്ഠുരാ
ഗുരൂണാം വചനേ ദക്ഷാ സലജ്ജാ വിനയാന്വിതാ 9
രൂപാഭിജനമാധുര്യൈർഗുണൈഃ സ്വാഭാവികേര്യുതാ
ഗാംഭീര്യധൈര്യസമ്പന്നാ വിജ്ഞേയാ പ്രമദോത്തമാ 10
നാത്യുത്കൃഷ്ടൈരനിഖിലൈരേഭിരേവാന്വിതാ ഗുണൈഃ
അൽപദോഷാനുവിദ്ധാ ച മധ്യമാ പ്രകൃതിഃ സ്മൃതാ 11
അധമാ പ്രകൃതിര്യാ തു പുരുഷാണാം പ്രകീർതിതാ
വിജ്ഞേയാ സൈവ നാരീണാമധമാനാം സമാസതഃ 12
നപുംസകസ്തു വിജ്ഞേയഃ സങ്കീർണോƒ ധമ ഏവ ച
പ്രേഷ്യാദിരപി വിജ്ഞേയാ സങ്കീർണാ പ്രകൃതിദ്വിജാഃ 13
ശകാരശ്ച വിടശ്ചൈവ യേ ചാന്യേപ്യേവമാദയഃ
സങ്കീർണാസ്തേƒ പി വിജ്ഞേയാ ഹ്യധമാ നാടകേ ബുധൈഃ 14
ഏതാ ജ്ഞേയാഃ പ്രകൃതയഃ പുരുഷസ്ത്രീനപുംസകൈഃ
ആസാം തു സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി വിധാനം ശീലസംശ്രയം 15
അത്ര ചത്വാര ഏവ സ്യുർനായകാഃ പരികീർതിതാഃ
മധ്യമോത്തമപ്രകൃതൗ നാനാലക്ഷണലക്ഷിതാഃ 16
ധീരോദ്ധതാ ധീരലലിതാ ധീരോദാത്താസ്തഥൈവ ച
ധീരപ്രശാന്തകാശ്ചൈവ നായകാഃ പരികീർതിതാഃ 17
ദേവാ ധീരോദ്ധതാ ജ്ഞേയാഃ സ്യുർധീരലലിതാ നൃപാഃ
സേനാപതിരമാത്യശ്ച ധീരോദാത്തൗ പ്രകീർതിതൗ 18
ധീരപ്രശാന്താ വിജ്ഞേയാ ബ്രാഹ്മണാ വാണിജസ്തഥാ
ഏതേഷാം തു പുനർജ്ഞേയാശ്ചത്വാരസ്തു വിദൂഷകഃ 19
ലിംഗീ ദ്വിജോ രാജജീവീ ശിഷ്യശ്ചേതി യഥാക്രമം
ദേവക്ഷിതിഭൃതാമാത്യബ്രാഹ്മണാനാം പ്രയോജയേത് 20
വിപ്രലംഭസുഹൃദോമീ സങ്കഥാലാപപേശലാഃ
വ്യസനീ പ്രാപ്യ ദുഃഖം വാ യുജ്യതേƒ ഭ്യുദയേന യഃ 21
തഥാ പുരുഷമാഹുസ്തം പ്രധാനം നായകം ബുധാഃ
യത്രാനേകസ്യ ഭവതോ വ്യസനാഭ്യുദയൗ പുനഃ 22
സപുഷ്ടൗ യത്ര തൗ സ്യാതാം ന ഭവേത്തത്ര നായകഃ
ദിവ്യാ ച നൃപപത്നീ ച കുലസ്ത്രീ ഗണികാ തഥാ 23
ഏതാസ്തു നായികാ ജ്ഞേയ നാനാപ്രകൃതിലക്ഷണാഃ
ധീരാ ച ലലിതാ ച സ്യാദുദാത്താ നിഭൃതാ തഥാ 24
ദിവ്യാ രാജാംഗനാശ്ചൈവ ഗുണൈര്യുക്താ ഭവന്തി ഹി
ഉദാത്താ നിഭൃതാ ചൈവ ഭവേത്തു കുലജാംഗനാ 25
ലലിതേ ചാഭ്യുദാത്തേ ച ഗണികാശിൽപകാരികേ
[പ്രകൃതീനാം തു സർവാസാമുപചാരാദ് ദ്വിധാ സ്മൃതാഃ 26
ബാഹ്യശ്ചാഭ്യന്തരശ്ചൈവ തയോർവക്ഷ്യാമി ലക്ഷണം
തത്ര രാജോപചാരോ യോ ഭവേദാഭ്യന്തരോ ഹി സഃ 27
തതോ വാക്യോപചാരസ്തു യസ്യ ബാഹ്യഃ സ ഉച്യതേ
അഥ രാജോപചാരേ ച രാജ്ഞാമന്തഃപുരാശ്രിതം 28
സ്ത്രീവിഭാഗം പ്രവക്ഷ്യാമി വിഭക്തമുപചാരതഃ ]
രാജോപചാരം വക്ഷ്യാമി ഹ്യന്തഃപുരസമാശ്രയം 29
മഹാദേവീ തഥാ ദേവ്യഃ സ്വാമിന്യഃ സ്ഥാപിതാ അപി
ഭോഗിന്യഃ ശിൽപകാരിണ്യോ നാടകീയാഃ സനർതകാഃ 30
അനുചാരികാശ്ച വിജ്ഞേയാസ്തഥാ ച പരിചാരികാഃ
തഥാ സഞ്ചാരികാശ്ചൈവ തഥാ പ്രേഷണകാരികാഃ 31
മഹത്തര്യഃ പ്രതീഹാര്യഃ കുമാര്യഃ സ്ഥവിരാ അപി
ആയുക്തികാശ്ച നൃപതേരയമന്തഃപുരോ ജനഃ 32
അത്ര മൂർധാഭിഷിക്താ യാ കുലശീലസമന്വിതാ
ഗുണൈര്യുക്താ വയസ്സ്ഥാ ച മധ്യസ്ഥാ ക്രോധനാ തഥാ 33
മുക്തേർഷ്യാ നൃപശീലജ്ഞാ സുഖദുഃഖസഹാ സമാ
ശാന്തിസ്വസ്ത്യയനൈർഭർതുസ്സതതം മംഗലൈഷിണീ 34
ശാന്താ പതിവ്രതാ ധീരാ അന്തഃപുരഹിതേ രതാ
ഏഭിർഗുണൈസ്തു സംയുക്താ മഹദേവീത്യുദാഹൃതാ 35
ഏഭിരേവ ഗുണൈര്യുക്താസ്തത്സംസ്കാരവിവർജിതാഃ
ഗർവിതാശ്ചാതിസൗഭാഗ്യാഃ പതിസംഭോഗതത്പരാഃ 36
ശുചിനിത്യോജ്വലാകാരാഃ പതിപക്ഷാഭ്യസൂയകാഃ
വയോരൂപഗുണാഢ്യാ യാസ്താ ദേവ്യ ഇതി ഭാഷിതാഃ 37
സേനാപതേരമാത്യാനാം ഭൃത്യാനാമഥവാ പുനഃ
ഭവേയുസ്തനയാ യാസ്തു പ്രതിസമ്മാനവർജിതാഃ 38
ശീലരൂപഗുണൈര്യാസ്തു സമ്പന്നാ നൃപതേർഹിതാഃ
സ്വഗുണൈർലബ്ധസമ്മാനാ സ്വാമിന്യ ഇതി താഃ സ്മൃതാഃ 39
രൂപയൗവനശാലിന്യഃ കർകശാ വിഭ്രമാന്വിതാഃ
രതിസംഭോഗകുശലാഃ പ്രതിപക്ഷാഭ്യസൂയകാഃ 40
ദക്ഷാ ഭർതുശ്ച ചിത്തജ്ഞാ ഗന്ധമാല്യോജ്വലാസ്സദാ
നൃപതേശ്ഛന്ദവർതിന്യോ ന ഹീർഷ്യാമാനഗർവിതാഃ 41
ഉത്ഥിതാശ്ച പ്രമത്താശ്ച ത്യക്താലസ്യാ ന നിഷ്ഠുരാഃ
മാന്യാമാന്യവിശേഷജ്ഞാഃ സ്ഥാപിതാ ഇതി താഃ സ്മൃതാഃ 42
കുലശീലലബ്ധപൂജാമൃദവോ നാതിചോദ്ഭടാഃ
മധ്യസ്ഥാ നിഭൃതാഃ ക്ഷാന്താ ഭോഗിന്യ ഇതി താഃ സ്മൃതാഃ 43
നാനാകലാവിശേഷജ്ഞാ നാനാശിൽപവിചക്ഷണാഃ
ഗന്ധപുഷ്പവിഭാഗജ്ഞാ ലേഖ്യാലേഖ്യവികൽപികാഃ 44
ശയനാസനഭാഗജ്ഞാശ്ചതുരാ മധുരാസ്തഥാ
ദക്ഷാഃ സൗമ്യാഃ സ്ഫുടാഃ ശ്ലിഷ്ഠാ നിഭൃതാഃ ശിൽപകാരികാഃ 45
ഗ്രഹമോക്ഷലയജ്ഞാ യാ രസഭാവവികൽപികാഃ
ചതുരാനാട്യകുശലാശ്ചോഹാപോഹവിചക്ഷണാഃ 46
രൂപയൗവനസമ്പന്നാ നാടകീയാസ്തു താഃ സ്മൃതാഃ
ഹേലാഭാവവിശേഷാഢ്യാ സത്വേനാഭിനയേന ച 47
മാധുര്യേന ച സമ്പന്നാ ഹ്യാതോദ്യകുശലാ തഥാ
അംഗപ്രത്യംഗസമ്പന്നാ ചതുഷ്ഷഷ്ഠികലാന്വിതാ 48
ചതുരാഃ പ്രശ്നയോപേതാഃ സ്ത്രീദോഷൈശ്ച വിവർജിതാഃ
സദാ പ്രഗൽഭാ ച തഥാ ത്യക്താലസ്യാ ജിതശ്രമാ 49
നാനാശിൽപപ്രയോഗജ്ഞാ നൃത്തഗീതവിചക്ഷണാ
അഥ രൂപഗുണൗദാര്യധൈര്യസൗഭാഗ്യശീലസമ്പന്നാ 50
പേശലമധുരസ്നിഗ്ധാനുനാദികലചിത്രകണ്ഠാ ച
സമാഗതാസു നാരീഷു രൂപയൗവനകന്തിഭിഃ 51
ന ദൃശ്യതേ ഗുണൈർസ്തുല്യാ യസ്യാഃ സാ നർതകീ സ്മൃതാ
സർവാവസ്ഥോപചാരേഷു യാ ന മുഞ്ചതി പർഥിവം 52
വിജ്ഞേയാ ദക്ഷിണാ ദക്ഷാ നാട്യജ്ഞൈരനുചാരികാ
ശയ്യാപാലീ ഛത്രധാരീ തഥാ വ്യജനധാരിണീ 53
സംവാഹികാ ഗന്ധയോക്ത്രീ തഥാ ചൈവ പ്രസാധികാ
തഥാഭരണയോക്ത്രീ ച മാല്യസംയോജികാ തഥാ 54
ഏവം വിധാ ഭവേയുര്യാഃ താ ജ്ഞേയാഃ പരിചാരികാഃ
നാനാകക്ഷ്യാ വിചാരിണ്യഃ തഥോഅപവനസഞ്ചരാഃ 55
ദേവതായതനക്രീഡാ പ്രാസാദപരിചാരികാഃ
യാമകിന്യസ്തഥാ ചൈവ യാശ്ചൈവം ലക്ഷണാഃ സ്ത്രിയഃ 56
സഞ്ചാരികാസ്തു വിജ്ഞേയാ നാട്യജ്ഞൈഃ സമുദാഹൃതാഃ
പ്രേഷണേƒ കാമസംയുക്തേ ഗുഹ്യാഗുഹ്യസമുത്ഥിതേ 57
നൃപൈര്യാസ്തു നിയുജ്യന്തേ താഃ ജ്ഞേയാഃ പരിചാരികാഃ
സർവാന്തഃപുരരക്ഷാസു സ്തുതിസ്വസ്ത്യയനേന ച 58
യാ വൃദ്ധിമഭിനന്ദന്തി താ വിജ്ഞേയാ മഹത്തരാഃ
സന്ധിവിഗ്രഹസംബദ്ധനാനാചാരസമുത്ഥിതം 59
നിവേദയന്തി യാഃ കാര്യം പ്രതിഹാര്യസ്തു താഃ സ്മൃതാഃ
അപ്രാപ്തരസസംഭോഗാ ന സംഭ്രാന്താ ന ചോദ്ഭടാഃ 60
നിഭൃതാശ്ച സലജ്ജാശ്ച കുമാര്യോ ബാലികാഃ സ്മൃതാഃ
പുർവരാജനയജ്ഞാ യാഃ പുർവരാജാഭിപൂജിതാഃ 61
പുർവരാജാനുചരിതാസ്താ വൃദ്ധാ ഇതി സുജ്ഞിതാഃ
ഭാണ്ഡാഗാരേഷ്വധികൃതാശ്ചായുധാധികൃതാസ്തഥാ 62
ഫലമൂലൗഷധീനാം ച തഥാ ചൈവാന്വവേക്ഷകീ
ഗന്ധാഭരണവസ്ത്രാണാം മാല്യാനാം ചൈവ ചിന്തികാ 63
ബഹ്വാശ്രയേ തഥാ യുക്താ ജ്ഞേയാ ഹ്യായുക്തികാസ്തു താഃ
ഇത്യന്തഃപുരചാരിണ്യഃ സ്ത്രിയഃ പ്രോക്താ സമാസതഃ 64
വിശേഷണവിശേഷേണ താസാം വക്ഷ്യാമി വൈ ദ്വിജാഃ
അനുരക്താശ്ച ഭക്താശ്ച നാനാപാർശ്വസമുത്ഥിതാഃ 65
യാ നിയുക്താ നിയോഗേഷു കാര്യേഷു വിവിധേഷു ച
ന ചോദ്ഭടാ അസംഭ്രാന്താ ന ലുബ്ധാ നാപി നിഷ്ഠുരാഃ 66
ദാന്താഃ ക്ഷാന്താഃ പ്രസന്നാശ്ച ജിതക്രോധാ ജിതേന്ദ്രിയാഃ
അകാമാ ലോഭഡീനാശ്ച സ്ത്രീദോഷൈശ്ച വിവർജിതാഃ 67
സാ ത്വന്തഃപുരസഞ്ചാരേ യോജ്യാ പാർഥിവവേശ്മനി
കാരുകാഃ കഞ്ചുകീയാശ്ച തഥാ വർഷവരാഃ പുനഃ 68
ഔപസ്ഥായികനിർമുണ്ഡാ സ്ത്രീണാ പ്രേഷണകർമണി
രക്ഷണം ച കുമാരീണാം ബാലികാനാം പ്രയോജയേത് 69
അന്തഃപുരാധികാരേഷു രാജചര്യാനുവർത്തിനാം
സർവവൃത്താന്തസംവാഹാഃ പത്യാഗാരേ നിയോജയേത് 70
വിനീതാഃ സ്വൽപസത്ത്വാ യേ ക്ലീബാ വൈ സ്ത്രീസ്വഭാവികാഃ
ജാത്യാ ന ദോഷിണശ്ചൈവ തേ വൈ വർഷവരാഃ സ്മൃതാഃ 71
ബ്രഹ്മാണാഃ കുശലാ വൃദ്ധാഃ കാമദോഷവിവർജിതാഃ
പ്രയോജനേഷു ദേവീനാം പ്രയോക്തവ്യാ നൃപൈഃ സദാ 72
ഏതദഷ്ടാദശവിധം പ്രോക്തമന്തഃപുരം മയാ
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ബാഹ്യം പുരുഷസംഭവം 73
രാജാ സേനാപതിശ്ചൈവ പുരോധാ മന്ത്രിണസ്തഥാ
സചിവാഃ പ്രാഡ്വിവാകാശ്ച കുമാരാധികൃതാസ്തഥാ 74
ഏകേ ചാന്യേ ച ബഹവോ മാന്യാ ജ്ഞേയാ നൃപസ്യ തു
വേശേഷമേഷാം വക്ഷ്യാമി ലക്ഷണേന നിബോധത 75
ബലവാൻ ബുദ്ധിസമ്പന്നഃ സത്യവാദീ ജിതേന്ദ്രിയഃ
ദക്ഷഃ പ്രഗൽഭോ ധൃതിമാൻ വിക്രാന്തോ മതിമാഞ്ഛുചിഃ 76
ദീർഘദർശീ മഹോത്സാഹഃ കൃതജ്ഞഃ പ്രിയവാങ്മൃദുഃ
ലോകപാലവ്രതധരഃ കർമമാർഗവിശാരദഃ 77
ഉത്ഥിതശ്ചാപ്രമത്തശ്ച വൃദ്ധസേവ്യർഥശാസ്ത്രവിത്
പരഭാവേംഗിതാഭിജ്ഞഃ ശൂരോ രക്ഷാസമന്വിതഃ 78
ഊഹാപോഹവിചാരീ ച നാനാശിൽപപ്രയോജകഃ
നീതിശാസ്ത്രാർഥകുശലസ്തഥാ ചൈവാനുരാഗവാൻ 79
ധർമജ്ഞോƒ വ്യസനീ ചൈവ ഗുണൈരേതേർഭവേന്നൃപഃ
കുലീനാ ബുദ്ധിസമ്പന്നാ നാനാശാസ്ത്രവിപശ്ചിതാഃ 80
സ്നിഗ്ധാഅ പരേരഹാര്യശ്ച ന പ്രമത്താശ്ച ദേശജാഃ
അലുബ്ധാശ്ച വിനീതാശ്ച ശുചയോ ധാർമികാസ്തഥാ 81
പുരോധോ മന്ത്രിണസ്ത്വേഭിർഗുണൈര്യുക്താ ഭവന്തി ഹി
ബുദ്ധിമാന്നീതിസമ്പന്നസ്ത്യക്താലസ്യഃ പ്രിയംവദഃ 82
പരരന്ധ്രവിധിജ്ഞശ്ച യാത്രാകാലവിശേഷവിത്
അർഥശാസ്ത്രാർഥകുശലോ ഹ്യനുരക്തഃ കുലോദ്ഭവഃ 83
ദേശവിത്കാലവിച്ചൈവ കർതവ്യഃ ക്ഷിതിപൈഃ സദാ
വ്യവഹാരാർഥതത്ത്വജ്ഞാ ബുദ്ധിമന്തോ ബഹുശ്രുതാഃ 84
മധ്യസ്ഥാ ധാർമികാ ധീരാഃ കാര്യാകാര്യവിവേകിനഃ
ക്ഷാന്താ ദാന്താ ജിതക്രോധാ സർവത്ര സമദർശിനഃ 85
ഈദൃശഃ പ്രാഡ്വിവാകാസ്തു സ്ഥാപ്യാ ധർമാസനേ ദ്വിജാഃ
ഉത്ഥിതാശ്ച പ്രമത്താശ്ച ത്യക്താലസ്യാ ജിതശ്രമാഃ 86
സ്നിഗ്ധാ ശാന്താ വിനീതാശ്ച മധ്യസ്ഥാ നിപുണാസ്തഥാ
നയജ്ഞാ വിനയജ്ഞാശ്ച ഊഹാപോഹവിചക്ഷണാഃ 87
സർവശാത്രാർഥസമ്പന്നാഃ കുമാരാധികൃതാസ്തഥാ
ബൃഹസ്പതിമതാദേഷാം ഗുണാംശ്ചാഭികാങ്ക്ഷയേത് 88
വിജ്ഞേയം ചോപഹാര്യം ച സഭ്യാനാം ച വികൽപനം
ഇത്യേഷ വോ മയാ പ്രോക്തഃ പ്രാഡ്വിവാകനിർണയഃ 89
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി ചിത്രാഭിനയനം പുനഃ
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്രേ പുംസ്ത്ര്യുപചാരോ
നാമാധ്യായശ്ചതുർവിംശഃ