നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം25

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 25

നാട്യശാസ്ത്രം→

പഞ്ചവിംശോƒ ധ്യായഃ
അംഗാഭിനയസ്യൈവ യോ വിശേഷഃ ക്വചിത് ക്വചിത്
അനുക്ത ഉച്യതേ ചിത്രഃ ചിത്രാഭിനയസ്സ്മൃതഃ 1
ഉത്താനൗ തു കരൗ കൃത്വാ സ്വസ്തികൗ പാർശ്വസംസ്ഥിതൗ
ഉദ്വാഹിതേന ശിരസാ തഥാ ചോർധ്വനിരീക്ഷണാത് 2
പ്രഭാതം ഗഗനം രാത്രിഃ പ്രദോഷം ദിവസം തഥാ
ഋതൂൻ ഘനാൻ വനാന്താംശ്ച വിസ്തീർണാംശ്ച ജലാശയാൻ 3
ദിശോ ഗ്രഹാൻ സനക്ഷത്രാൻ കിഞ്ചിത് സ്വസ്ഥം ച യദ്ഭവേത്
തസ്യ ത്വഭിനയഃ കാര്യോ നാനാദൃഷ്ടിസമന്വിതഃ 4
ഏഭിരേവ കരൈർഭൂയസ്തേനൈവ ശിരസാ പുനഃ
അധോ നിരീക്ഷണേനാഥ ഭൂമിസ്ഥാൻ സമ്പ്രദർശയേത് 5
സ്പർശസ്യ ഗ്രഹണേനൈവ തഥോല്ലുകസനേന ച
ചന്ദ്രജ്യോസ്ത്നാം സുഖം വായും രസം ഗന്ധം ച നിർദിശേത് 6
വസ്ത്രാവകുണ്ഠനാത്സൂര്യം രജോധൂമാനിലാംസ്തഥാ
ഭൂമിതാപമഥോഷ്ണം ച കുര്യാച്ഛായാഭിലാഷതഃ 7
ഊർധ്വാകേകരദൃഷ്ടിസ്തു മധ്യാഹ്നേ സൂര്യമാദിശേത്
ഉദയാസ്തഗതം ചൈവ വിസ്മയാർഥൈഃ പ്രദർശയേത് 8
യാനി സൗമ്യാർഥയുക്താനി സുസ്വഭാവകൃതാനി ച
ഗാത്രസ്പർശൈസ്സരോമാഞ്ചൈസ്തേഷാമഭിനയോ ഭവേത് 9
യാനി സ്യുസ്തീക്ഷ്ണരൂപാണി താനി ചാഭിനയേത്സുധീഃ
അസംസ്പർശൈസ്തഥോദ്വേഗൈസ്തഥാ മുഖവികുണ്ഠനൈഃ 10
ഗംഭീരോദാതസംയുക്താനർഥാനഭിനയേദ്ബുധഃ
സാടോപൈശ്ച സഗർവൈശ്ച ഗാത്രൈഃ സൗഷ്ഠവസംയുതൈഃ 11
യജ്ഞോപവീതദേശസ്ഥമരാലം ഹാസമാദിശേത്
സ്വസ്തികൗ വിച്യുതൗ ഹാരസ്രഗ്ദാമാർഥാൻ നിദർശയേത് 12
ഭ്രമണേന പ്രദർശിന്യാ ദൃഷ്ടേഃ പരിഗമേന ച
അലപദ്മകപീഡായാഃ സർവാർഥഗ്രഹണം ഭവേത് 13
ശ്രവ്യം ശ്രവണയോഗേന ദൃശ്യം ദൃഷ്ടിവിലോകനൈഃ
ആത്മസ്ഥം പരസംസ്ഥം വാ മധ്യസ്ഥം വാ വിനിർദിശേത് 14
വിദ്യുദുൽകാഘനരവാവിഷ്ഫുലിംഗാർചിഷസ്തഥാ
ത്രസ്താംഗാക്ഷിനിമേഷൈശ്ച തേƒ ഭിനേയാഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ 15
ഉദ്വേഷ്ടിതകരാവൃത്തൗ കരൗ കൃത്വാ നതം ശിരഃ
അസംസ്പർശേ തഥാനിഷ്ടേ ജിഹ്മദൃഷ്ടേന കാരയേത് 16
വായുമുഷ്ണം തമസ്തേജോ മുഖപ്രച്ഛാദനേന ച
രേണുതോയപതംഗാംശ്ച ഭ്രമരാംശ്ച നിവാരയേത് 17
കൃത്വാ സ്വസ്തികസംസ്ഥാനൗ പദ്മകോശാവധോമുഖൗ
സിഅംഹർക്ഷവാനരവ്യാഘ്രശ്വാപദാംശ്ച നിരൂപയേത് 18
സ്വസ്തികൗ ത്രിപതാകൗ തു ഗുരൂണാം പാദവന്ദനേ
ഖടകസ്വസ്ഥികൗ ചാപി പ്രതോദഗ്രഹണേ സ്മൃതൗ 19
ഏകം ദ്വി ത്രീണി ചത്വാരി പഞ്ച ഷട് സപ്ത ചാഷ്ടധാ
നവ വാ ദശ വാപി സ്യുർഗണനാംഗുലിഭിർഭവേത് 20
ദശാഖ്യാശ്ച ശതാഖ്യാശ്ച സഹസ്രാഖ്യാസ്തഥൈവ ച
പതാകാഭ്യാം തു ഹസ്താഭ്യാം പ്രയോജ്യാസ്താഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ 21
ദശാഖ്യഗണനായാസ്തു പരതോ യാ ഭവേദിഹ
വാക്യാർഥേനൈവ സാധ്യാസൗ പരോക്ഷാഭിനയേന ച 22
ഛത്രധ്വജപതാകാശ്ച നിർദേശ്യാ ദണ്ഡധാരണാത്
നാനാപ്രഹരണം ചാഥ നിർദേശ്യം ധാരണാശ്രയം 23
ഏകചിത്തോ ഹ്യധോദൃഷ്ടിഃ കിഞ്ചിന്നതശിരാസ്തഥാ
സവ്യഹസ്തശ്ച സന്ദംശഃ സ്മൃതേ ധ്യാനേ വിതർകിതേ 24
ഉദ്വാഹിതം ശിരഃ കൃത്വാ ഹംസപക്ഷൗ പ്രദക്ഷിണൗ
അപത്യരൂപണേ കാര്യാവുഛ്രയൗ ച പ്രയോക്തൃഭിഃ 25
ഉദ്വാഹിതം ശിരഃ കൃത്വാ ഹംസവക്ത്രം തഥോർധ്വഗം
പ്രസാദയച്ച യം മാനം ദീർഘസത്വം ച നിർദിശേത് 26
അരാലം ച ശിരസ്ഥാനേ സമുദ്വാഹ്യ തു വാമകം
ഗതേ നിർവൃത്തേ ധ്വസ്തേ ച ശ്രാന്തവാക്യേ ച യോജയേത് 27
സർവേന്ദ്രിയസ്വസ്ഥതയാ പ്രസന്നവദനസ്തഥാ
വിചിത്രഭൂതലാലോകൈഃ ശരദന്തു വിനിർദിശേത് 28
ഗാത്രസങ്കോചനാച്ചാപി സൂര്യാഗ്നിപടുസേവനാത്
ഹേമന്തസ്ത്വഭിനേതവ്യഃ പുരുഷൈർമധ്യമാധമൈഃ 29
ശിരോദന്തോഷ്ഠകമ്പേന ഗാത്രസങ്കോചനേന ച
കൂജിതൈശ്ച സശീത്കാരൈരധമശ്ശീതമാദിശേത് 30
അവസ്ഥാന്തരമാസാദ്യ കദാചിത്തൂത്തമരൈരപി
ശീതാഭിനയനം കൂര്യാദ്ദേവാദ്വ്യസനസംഭവം 31
ഋതുജാനാം തു പുഷ്പാണാം ഗന്ധഘ്രാണൈസ്തഥൈവ ച
രൂക്ഷസ്യ വായോഃ സ്പർശാച്ച ശിശിരം രൂപയേദ്ബുധഃ 32
പ്രമോദജനനാരംഭൈരുപഭോഗൈഃ പൃഥഗ്വിധിഃ
വസന്തസ്ത്വഭിനേതവ്യോ നാനാപുഷ്പപ്രദർശനാത് 33
സ്വേദ പ്രമാർജനൈശ്ചൈവ ഭൂമിതാപൈഃ സവീജനൈഃ
ഉഷ്ണസ്യ വായോഃ സ്പർശേന ഗ്രീഷ്മം ത്വഭിനയേദ്ബുധഃ 34
കദംബനീപകുടപൈഃ ശാദ്വലൈഃ സേന്ദ്രഗോപകൈഃ
മേഘവാതൈഃ സുഖസ്പർശൈഃ പ്രാവൃട്കാലം പ്രദർശയേത് 35
മേഘൗഘനാദൈർഗംഭീരൈർധാരാപ്രപതനൈസ്തദാ
വിദ്യുന്നിർഘാതഘോഷൈശ്ച വർഷാരാത്രം സമാദിശേത് 36
യദ്യസ്യ ചിഹ്നം വേഷോ വാ കർമ വാ രൂപമേവ വാ
നിർദേശ്യഃ സ ഋതുസ്തേന ഇഷ്ടാനിഷ്ടാർഥദർശനാത് 37
ഏതാനൃതൂനർഥവശാദ്ദർശയേദ്ധി രസാനുഗാൻ
സുഖിനസ്തു സുഖോപേതാൻ സുഃഖാർഥാൻ ദുഃഖസംയുതാൻ 38
യോ യേന ഭാവേനാവിഷ്ടഃ സുഖദേനേതരേഅന വാ
സ തദാഹിതസങ്കാരഃ സർവം പശ്യതി തന്മയം 39
ഭാവാഭിനയനം കുര്യാദ്വിഭാവാനാം നിദർശനൈഃ
തഥൈവ ചാനുഭാവാനാം ഭാവസിദ്ധിഃ പ്രവർതിതാ 40
വിഭാവേനാഹൃതം കാര്യമനുഭാവേന നീയതേ
ആത്മാനുഭവനം ഭാവോ വിഭാവഃ പരദർശനം 41
ഗുരുർമിത്രം സഖാ സ്നിഗ്ധഃ സംബന്ധീ ബന്ധുരേവ വാ
ആവേദ്യതേ ഹി യഃ പ്രാപ്തഃ സ വിഭാവ ഇതി സ്മൃതഃ 42
യത്ത്വസ്യ സംഭ്രമോത്ഥാനൈരർഘ്യപാദ്യാസനാദിഭിഃ
പൂജനം ക്രിയതേ ഭക്ത്യാ സോƒ നുഭാവഃ പ്രകീർതിതഃ 43
ഏവമന്യേഷ്വപി ജ്ഞേയോ നാനാകാര്യപ്രദർശനാത്
വിഭാവോ വാപി ഭാവോ വാ വിജ്ഞേയോƒ ർഥവശാദ്ബുധൈഃ 44
യസ്ത്വപി പ്രതിസന്ദേശോ ദൂതസ്യേഹ പ്രദീയതേ
സോƒ നുഭാവ ഇതി ജ്ഞേയഃ പ്രതിസന്ദേശദർശിതഃ 45
ഏവം ഭാവോ വിഭാവോ വാപ്യനുഭാവശ്ച കീർതിതഃ
പുരുഷൈരഭിനേയഃ സ്യാത്പ്രമദാഭിരഥാപി വാ 46
സ്വഭാവാഭിനയേ സ്ഥാനം പുംസാം കാര്യം തു വൈഷ്ണവം
ആയതം വാവഹിത്ഥം വാ സ്ത്രീണാം കാര്യം സ്വഭാവതഃ 47
പ്രയോജനവശാച്ചൈവ ശേഷാണ്യപി ഭവന്തി ഹി
നാനാഭവാഭിനയനൈഃ പ്രയോഗൈശ്ച പൃഥഗ്വിധൈഃ 48
ധൈര്യലീലാംഗസമ്പന്നം പുരുഷാണാം വിചേഷ്ടിതം
മൃദുലീലാംഗഹാരൈശ്ച സ്ത്രീണാം കാര്യം തു ചേഷ്ടിതം 49
കരപാദാംഗസഞ്ചാരാസ്സ്ത്രീണാം തു ലലിതാഃ സ്മൃതാഃ
സുധീരശ്ചോദ്ധതശ്ചൈവ പുരുഷാണാം പ്രയോക്തൃഭിഃ 50
യഥാ രസം യഥാ ഭാവം സ്ത്രീണാം ഭാവപ്രദർശനം
നരാണാം പ്രമദാനാം ച ഭാവാഭിനയനം പൃഥക് 51
ഭാവാനുഭാവനം യുക്തം വ്യാഖ്യാസ്യാമ്യനുപൂർവശഃ
ആലിംഗനേന ഗാത്രാണാം സസ്മിതേന ച ചക്ഷുഷാ 52
തഥോല്ലുകസാനച്ചാപി ഹർഷം സന്ദർശയേന്നരഃ
ക്ഷിപ്രസ! ൻജാതരോമാഞ്ചാത് ബാഷ്പേണാവൃതലോചനാ 53
കുർവീത നർതകീ ഹർഷം പ്രീത്യാ വാക്യൈശ്ച സസ്മിതൈഃ
ഉദ്വൃത്തരക്തനേത്രശ്ച സന്ദഷ്ടാധര ഏവ ച 54
നിശ്വാസകമ്പിതാംഗശ്ച ക്രോധം ചാഭിനയേന്നരഃ
നേത്രാഭ്യാം ബാഷ്പപൂർണാഭ്യാം ചിബുകൗഷ്ഠപ്രകമ്പനാത് 55
ശിരസഃ കമ്പനാച്ചൈവ ഭ്രുകുടീകരണേന ച
മൗനേനാംഗുലിഭംഗേന മാല്യാഭരണവർജനാത് 56
ആയതകസ്ഥാനകക്ഷായാ ഈർഷ്യാ ക്രോധേ ഭവേത്സ്ത്രിയാഃ
നിശ്വാസോച്ഛ്വാസബഹുലൈരധോമുഖവിചിന്തനൈഃ 57
ആകാശവചനാച്ചാപി ദുഃഖം പുംസാം തു യോജയേത്
രുദിതൈഃ ശ്വസിതൈശ്ചൈവ ശിരോഭിഹനനേന ച 58
ഭൂമിപാതാഭിഘാതൈശ്ച ദുഃഖം സ്ത്രീഷു പ്രയോജയേത്
ആനന്ദജം ചാർതിജം വാ ഈർഷ്യാസംഭൂതമേവ വാ 59
യത്പൂർവമുക്തം രുദിതം തത്സ്ത്രീനീചേഷു യോജയേത്
സംഭ്രമാവേഗചേഷ്ടാഭിശ്ശസ്ത്രസമ്പാതനേന ച 60
പുരുഷാണാം ഭയം കാര്യം ധൈര്യാവേഗബലാദിഭിഃ
ചലതാരകനേത്രത്വാദ്ഗാത്രൈഃ സ്ഫുരിതകമ്പിതൈഃ 61
സന്ത്രസ്തഹൃദയത്വാച്ച പാർശ്വാഭ്യാമവലോകനൈഃ
ഭർതൃരന്വേഷണാച്ചൈവമുച്ചൈരാക്രന്ദനാദപി 62
പ്രിയസ്യാലിംഗനാച്ചൈവ ഭയം കാര്യം ഭവേത്സ്ത്രിയാഃ
മദാ യേƒ ഭിഹിതാഃ പൂർവം തേ സ്ത്രീനീചേഷു യോജയേത് 63
മൃദുഭിഃ സ്ഖലിതൈർനിത്യമാകാശസ്യാവലംബനാത്
നേത്രാവഘൂർണനൈശ്ചൈവ സാലസ്യൈഃ കഥിതൈസ്തഥാ 64
ഗാത്രാണാം കമ്പനൈശ്ചൈവ മദഃ കാര്യോ ഭവേത്സ്ത്രിയാഃ
അനേന വിധിനാ കാര്യഃ പ്രയോഗാഃ കാരണോത്ഥിതാഃ 65
പൗരുഷഃ സ്ത്രീകൃതോ വാപി ഭാവാ ഹ്യഭിനയം പ്രതി
സർവേ സലലിതാ ഭാവാസ്സ്ത്രീഭിഃ കാര്യാഃ പ്രയത്നതഃ 66
ധൈര്യമാധുര്യസമ്പന്നാ ഭാവാഃ കാര്യാസ്തു പൗരുഷാഃ
ത്രിപതാകാംഗുലീഭ്യാം തു വലിതാഭ്യാം പ്രയോജയേത് 67
ശുകാശ്ച സാരികാശ്ചൈവ സൂക്ഷ്മാ യേ ചാപി പക്ഷിണഃ
ശിഖിസാരസഹംസാദ്യാഃ സ്ഥൂലാ യേƒ പി സ്വഭാവതഃ 68
രേചകൈരംഗഹാരൈശ്ച തേഷാമഭിനയോ ഭവേത്
ഖരോഷ്ട്രാശ്വതരാസിംഹവ്യാഘ്രഗോമഹിഷാദയ 69
ഗതിപ്രചരൈരംഗൈശ്ച തേƒ ഭിനേയാഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ
ഭൂതാഃ പിശാചാ യക്ഷാശ്ച ദാനവാഃ സഹരാക്ഷസൈഃ 70
അംഗഹാരൈരവിനിർദേശ്യാ നാമസങ്കീർതനാദപി
അംഗഹാരൈർവിനിർദേശ്യാ അപ്രത്യക്ഷാ ഭവന്തി യേ 71
പ്രത്യക്ഷാസ്ത്വഭിനേതവ്യാ ഭയോദ്വേഗൈഃ സവിസ്മയൈഃ
ദേവാശ്ച ചിഹ്നൈശ്ച പ്രണാമകരണൈർഭാവൈശ്ച വിചേഷ്ടിതൈഃ 72
അഭിനേയോ ഹ്യർഥവശാദപ്രത്യക്ഷാഃ പ്രയോഗജ്ഞൈഃ
സവ്യോത്ഥിതേന ഹസ്തേന ഹ്യരാലേന ശിരഃ സ്പൃശേത് 73
നരേƒ ഹ്യഭിവാദനം ഹ്യേതദപ്രത്യക്ഷേ വിധീയതേ
ഖടകാവർധമാനേന കപോതാഖ്യേന വാ പുനഃ 74
ദൈവതാനി ഗുരൂംശ്ചൈവ പ്രമദാശ്ചാഭിവാദയേത്
ദിവൗകസശ്ച യേ പൂജ്യാഃ പ്രത്യക്ഷാശ്ച ഭവന്തി യേ 75
താൻ പ്രമാണൈഃ പ്രഭാവൈശ്ച ഗംഭീരാർഥൈശ്ച യോജയേത്
മഹാജനം സഖീവർഗം വിടധൂർതജനം തഥാ 76
പരിമണ്ഡലസംസ്ഥേന ഹസ്തേനാഭിനയേനന്നരഃ
പർവതാൻ പ്രാംശുയോഗേന വൃക്ഷാംശ്ചൈവ സമുച്ഛ്രിതാൻ 77
പ്രസാരിതാഭ്യാം ബാഹുഭ്യാമുത്ക്ഷിപ്താഭ്യാം പ്രയോജയേത്
സമൂഹസാഗരം സേനാ ബഹുവിസ്തീർണമേവ ച 78
പതാകാഭ്യാം തു ഹസ്താഭ്യാമുത്ക്ഷിപ്താഭ്യാം പ്രദർശയേത്
ശൗര്യം ധൈര്യം ച ഗർവം ച ദർപമൗദാര്യമുച്ഛ്രയം 79
ലലാടദേശസ്ഥാനേന ത്വരാലേനാഭിദർശയേത്
വക്ഷോദേശാദപാവിദ്ധൗ കരൗ തു മൃഗശീർഷകൗ 80
വിസ്തീർണപ്രദ്രുതോത്ക്ഷേപൗ യോജ്യൗ യസ്യാദപാവൃതം
അധോമുഖോത്താനതലൗ ഹസ്തൗ കിഞ്ചിത്പ്രസാരിതൗ 81
കൃത്വാ ത്വഭിനയേദ്വേലാം ബിലദ്വാരം ഗൃഹം ഗുഹാൻ
കാമം ശാപഗ്രഹഗ്രസ്താൻ ജ്വരോപഹതചേതസഃ 82
ഏതേഷാം ചേഷ്ടിതം കുര്യാദംഗാദ്യൈഃ സദൃശൈർബുധൈഃ
ദോലാഭിനയനം കുര്യാദ്ദോലായാസ്തു വിലോകനൈഃ 83
സംഭോക്ഷേണ ച ഗാത്രാണാം രജ്വശ്വാഗ്രഹണേന ച
യദാ ചാംഗവതീ ഡോലാ പ്രത്യക്ഷാ പുസ്തജാ ഭവേത് 84
ആസനേഷു പ്രവിഷ്ടാനാം കർതവ്യം തത്ര ഡോലനം
ആകാശവചനാനീഹ വക്ഷ്യാമ്യാത്മഗതാനി ച 85
അപവാരിതകം ചൈവ ജനാന്തികമഥാപി ച
ദൂരസ്ഥാഭാഷണം യത്സ്യാദശരീരനിവേദനം 86
പരോക്ഷാന്തരിതം വാക്യമാകാശവചനം തു തത്
തത്രോത്തരകൃതൈർവാക്യൈഃ സംലാപം സമ്പ്രയോജയേത് 87
നാനാകാരണസംയുക്തൈഃ കാവ്യഭാവസമുത്ഥിതൈഃ
ഹൃദയസ്യ വചോ യത്തൂ തദാത്മഗതമീഷ്യതേ 88
സവിതർകം ച തദ്യോജ്യം പ്രായശോ നാടകാദിഷു
നിഗൂഢഭാവസംയുക്തമപവാരിതകം സ്മൃതം 89
കാര്യവശാദശ്രവണം പാർശ്വഗതൈര്യജ്ജനാന്തികം തത്സ്യാത്
ഹൃദയസ്ഥം സവികൽപം ഭാവസ്ഥം ചാത്മഗതമേവ 90
ഇതി ഗൂഢാർഥയുക്താനി വചനാനീഹ നാടകേ
ജനാന്തികാനി കർണേ തു താനി യോജ്യാനി യോക്തൃഭിഃ 91
പൂർവവൃത്തം തു യത്കാര്യം ഭൂയഃ കഥ്യം തു കാരണാത്
കർണപ്രദേശേ തദ്വാച്യം മാഗാത്തത്പുനരുക്തതാം 82
അവ്യഭിചാരേണ പഠേദാകാശജനാന്തികാത്മഗതപാഠ്യം
പ്രത്യക്ഷപരോക്ഷകൃതാനാമാത്മസമുത്ഥാൻ പരകൃതാംശ്ച 93
ഹസ്തമന്തരിതം കൃത്വാ ത്രിപതാകം പ്രയോക്തൃഭിഃ
ജനാന്തികം പ്രയോക്തവ്യമപവാരിതകം തഥാ 94
സ്വപ്നായിതവാക്യാർഥൈസ്ത്വഭിനേയോ ന ഖലു ഹസ്തസഞ്ചാരൈഃ
സുപ്താഭിഹിതൈരേവ തു വാക്യാർഥൈഃ സോƒ ഭിനേയഃ സ്യാത് 95
മന്ദസ്വരസഞ്ചാരൈർവ്യക്താവ്യക്തം പുനരുക്തവചനാർഥം
പൂർവാനുസ്മരണകൃതം കാര്യം സ്വപ്നാഞ്ചിതേ പാഠ്യം 96
പ്രശിഥിലഗുരുകരുണാക്ഷരഘണ്ടാനുസ്വരിതവാക്യഗദ്ഗദജൈഃ
ഹിക്കാശ്വസോപേതാം കാകും കുര്യാന്മരണകാലേ 97
ഹിക്കാശ്വാസോപേതാം മൂർച്ഛോപഗമേ മരണവത്കഥയേത്
അതിമത്തേഷ്വപി കാര്യം തദ്വത്സ്വപ്നായിതേ യഥാ പാഠ്യം 98
വൃദ്ധാനാം യോജയേത്പാഠ്യം ഗദ്ഗദസ്ഖലിതാക്ഷരം
അസമാപ്താക്ഷരം ചൈവ ബാലാനാം തു കലസ്വനം 99
നാനാഭാവോപഗതം മരണാഭിനയേ ബഹുകീർതിതം തു
വിക്ഷിപ്തഹസ്തപാദൈർനിഭൃതൈഃ സന്നൈസ്തഥാ കാര്യം 100
വ്യാധിപ്ലുതേ ച മരണം നിഷണ്ണഗാത്രൈസ്തു സമ്പ്രയോക്തവ്യം
ഹിക്കാശ്വാസോപേതം തഥാ പരാധീനഗാത്രസഞ്ചാരം 101
വിഷപീതേƒ പി ച മരണം കാര്യം വിക്ഷിപ്തഗാത്രകരചരണം
വിഷവേഗസമ്പ്രയുക്തം വിസ്ഫുരിതാംഗക്രിയോപേതം 102
പ്രഥേമേ വേഗേ കാർശ്യം ത്വഭിനേയേ വേപഥുർദ്വിതീയേ തു
ദാഹസ്തഥാ തൃതീയേ വിലല്ലികാ സ്യാച്ചതുർഥേ തു 103
ഫേനസ്തു പഞ്ചമസ്ഥേ തു ഗ്രീവാ ഷഷ്ഠേ തു ഭജ്യതേ
ജഡതാ സപ്തമേ തു സ്യാന്മരണം ത്വഷ്ടമേ ഭവേത് 104
തത്ര പ്രഥമവേഗേ തു ക്ഷാമവക്രകപോലതാ
കൃശത്വേƒ ഭിനയഃ കാര്യോ വാക്യാനാമൽപഭാഷണം 105
സർവാംഗവേപഥും ച കണ്ഡൂയനം തഥാംഗാനാം
വിക്ഷിപ്തഹസ്തഗാത്രം ദാഹം ചൈവാപ്യഭിനയേത്തു 106
ഉദ്വൃത്തനിമേഷത്വാദുദ്ഗാരച്ഛർദനൈസ്തഥാക്ഷേപൈഃ
അവ്യക്താക്ഷരകഥനൈഃ വിലല്ലികാമഭിനയേദേവം 107
ഉദ്ഗാരവമനയോഗൈഃ ശിരസശ്ച വിലോലനൈരനേകവിധൈഃ
ഫേനസ്ത്വഭിനേതവ്യോ നിഃസഞ്ജ്ഞതയാ നിമേഷൈശ്ച 108
അംസകപോലസ്പർശഃ ശിരസോƒ ഥ വിനാമനം ശിരോƒ പാംഗഃ
സർവേന്ദ്രിഅയസംമോഹാജ്ജഡതാമേവം ത്വഭിനയേത്തു 109
സംമീലിതനേത്രത്വാത് വ്യാധിവിവൃദ്ധൗ ഭുജംഗദശനാദ്വാ
ഏവം ഹി നാട്യധർമേ മരണാനി ബുധൈഃ പ്രയോജ്യാനി 110
സംഭ്രമേഷ്വഥ രോഷേഷു ശോകാവേശകൃതേഷു ച
യാനി വാക്യാനി യുജ്യന്തേ പുനരുക്തം ന തേഷ്വിഹ 111
സാധ്വഹോ മാം ച ഹേഹേതി കിം ത്വം മാമാവദേതി ച
ഏവംവിധാനി കാര്യാണി ദ്വിത്രിസംഖ്യാനി കാരയേത് 112
പ്രത്യംഗഹീനം യത്കാവ്യം വികൃതം ച പ്രയുജ്യതേ
ന ലക്ഷണകൃതസ്തത്ര കാര്യസ്ത്വഭിനയോ ബുധൈഃ 113
ഭാവോ യത്രോത്തമാനാം തു ന തം മധ്യേഷു യോജയേത്
യോ ഭാവശ്ചൈവ മധ്യാനാം ന തേ നീചേഷു യോജയേത് 114
പൃഥക് പൃഥഗ്ഭാവരസൈരാത്മചേഷ്ടാസമുത്ഥിതൈഃ
ജ്യേഷ്ഠമധ്യമനീചേഷു നാട്യം രാഗം ഹി ഗച്ഛതി 115
ഏതേƒ ഭിനയവിശേഷാഃ കർതവ്യാഃ സത്ത്വഭാവസംയുക്താഃ
അന്യേ തു ലൗകികാ യേ തു തേ സർവേ ലോകവത്കാര്യാഃ 116
നാനാവിധൈര്യഥാ പുഷ്പൈർമാലാം ഗ്രഥ്നാതി മാല്യകൃത്
അംഗോപാംഗൈ രസൈർഭാവൈസ്തഥാ നാട്യം പ്രയോജയേത് 117
യാ യസ്യ ലീലാ നിയതാ ഗതിശ്ച
രംഗപ്രവിഷ്ടസ്യ നിധാനയുക്തഃ
താമേവ കുര്യാദവിമുക്തസത്ത്വോ
യാവന്നരംഗാത്പ്രതിനിർവൃതഃ സ്യാത് 118
ഏവമേതേ മയാ പ്രോക്താ നാട്യേ ചാഭിനയാഃ ക്രമാത്
അന്യേ തു ലൗകികാ യേ തേ ലോകാദ്ഗ്രാഹ്യാഃ സദാ ബുധൈഃ 119
ലോകോ വേദസ്തഥാധ്യാത്മം പ്രമാണം ത്രിവിധം സ്മൃതം
വേദാധ്യാത്മപദാർഥേഷു പ്രായോ നാട്യം പ്രതിഷ്ഠിതം 120
വേദാധ്യാത്മോപപന്നം തു ശബ്ദച്ഛന്ദസ്സമന്വിതം
ലോകസിദ്ധം ഭവേത്സിദ്ധം നാട്യം ലോകാത്മകം തഥാ 121
ന ച ശക്യം ഹി ലോകസ്യ സ്ഥാവരസ്യ ചരസ്യ ച
ശാസ്ത്രേണ നിർണയം കർതും ഭാവചേഷ്ടാവിധിം പ്രതി 122
നാനാശീലാഃ പ്രകൃതയഃ ശീലേ നാട്യം പ്രതിഷ്ഠിഅതം
തസ്മാല്ലോകപ്രമാണം ഹി വിജ്ഞേയം നാട്യയോക്തൃഭിഃ 123
ഏതാൻ വിധീംശ്ചാഭിനയസ്യ സമ്യഗ്വിജ്ഞായ
രംഗേ മനുജഃ പ്രയുങ്ക്തേ
സ നാട്യതത്ത്വാഭിനയപ്രയോക്താ
സംമാനമഗ്ര്യം ലഭതേ ഹി ലോകേ 124
ഏവമേതേ ഹ്യഭിനയാ വാങ്നേപഥ്യാംഗസംഭവാഃ
പ്രയോഗജ്ഞേന കർതവ്യാ നാടകേ സിദ്ധിമിച്ഛതാ 125

ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ ചിത്രാഭിനയോ നാമ
പഞ്ചവിംശോƒ ധ്യായഃ