നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം26

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 26

നാട്യശാസ്ത്രം→

ഷഡ്വിംശോƒധ്യായഃ
അനുരൂപാ വിരൂപാ ച തഥാ രൂപാനുരൂപിണീ
ത്രിപ്രകാരേഹ പാത്രാണാം പ്രകൃതിശ്ച വിഭാവിതാ 1
നാനാവസ്ഥാക്രിയോപേതാ ഭൂമികാ പ്രകൃതിസ്തഥാ
ഭൃശമുദ്യോതയേന്നാട്യം സ്വഭാവകരണാശ്രയം 2
ബഹുബാഹൂബഹുമുഖാസ്തഥാ ച വികൃതാനനാഃ
പശുശ്വാപദവക്ത്രാശ്ച ഖരോഷ്ട്രാശ്ച ഗജാനനാഃ 3
ഏതേ ചാന്യേ ച ബഹവോ നാനാരൂപാ ഭവന്തി യേ
ആചാര്യേണ തു തേ കാര്യാ മൃത്കാഷ്ഠജതുചർമഭിഃ 4
സ്വാഭാവികേന രൂപേന പ്രവിശേദ്രംഗമണ്ഡലം
ആത്മരൂപമവച്ഛാദ്യ വർണകൈർഭൂഷണൈരപി 5
യാദൃശം യസ്യ യദ്രൂപം പ്രകൃത്യാ തത്ര താദൃശം
വയോവേഷാനുരൂപേണ പ്രയോജ്യം നാട്യകർമണി 6
യഥാ ജീവത്സ്വഭാവം ഹി പരിത്യജ്യാന്യദേഹികം
പരഭാവം പ്രകുരുതേ പരഭാവം സമാശ്രിതഃ 7
ഏവം ബുധഃ പരംഭാവം സോƒസ്മീതി മനസാ സ്മരൻ
യേഷാം വാഗംഗലീലാഭിശ്ചേഷ്ടാഭിസ്തു സമാചരേത് 8
സുകുമാരപ്രയോഗോ യോ രാജ്ഞാമാമോദസംഭവഃ
ശൃംഗാരരസമാസാദ്യ തന്നാരീഷു പ്രയോജയേത് 9
യുദ്ധോദ്ധതാവിദ്ധകൃതാ സംരംഭാരഭടാശ്ച യേ
ന തേ സ്ത്രീഭിഃ പ്രയോക്തവ്യാഃ യോക്തവ്യാഃ പുരുഷേഷു തേ 10
അനുദ്ഭടമസംഭ്രാന്തമനാവിദ്ധാംഗചേഷ്ടിതം
ലയതാലകലാപാതപ്രമാണനിയതാക്ഷരം 11
സുവിഭക്തപദാലാപമനിഷ്ഠുരമകാഹലം
ഈദൃശം യദ്ഭവേന്നാട്യം നാരീഭിശ്ച പ്രയോജയേത് 12
ഏവം കാര്യം പ്രയോഗജ്ഞൈർഭൂമികാവിനിവേശനം
സ്ത്രിയോ ഹി സ്ത്രീഗതോ ഭാവഃ പൗരുഷഃ പുരുഷസ്യച 13
യഥാ വയോ യഥാവസ്ഥമനുരൂപേതി സാ സ്മൃതാ
പുരുഷഃ സ്ത്രീകൃതം ഭാവം രൂപാത്പ്രകുരുതേ തു യഃ 14
രൂപാനുരൂപാ സാ ജ്ഞേയാ പ്രയോഗേ പ്രകൃതിർബുധഃ
ഛന്ദതഃ പൗരുഷീം ഭൂമിം സ്ത്രീ കുര്യാദനുരൂപതഃ 15
ന പരസ്പരചേഷ്ടാസു കാര്യൗ സ്ഥവിരബാലിശൗ
പാഠ്യപ്രയോഗേ പുരുഷാഃ പ്രയോക്തവ്യാ ഹി സംസ്കൃതേ 16
സ്ത്രീണാം സ്വഭാവമധുരാഃ കണ്ഠാഃ പുംസാം തു ബലവന്തഃ
യദ്യപി പുരുഷോ വിദ്യാത് ഗീതവിധാനം ച ലക്ഷണോപേതം 17
മാധുര്യഗുണവിഹീനം ശോഭാം ജനയേന്ന തദ്ഗീതം
യത്ര സ്ത്രീണാം പാഠ്യാദ്ഗുണൈർനരാണാം ച കണ്ഠമാധുര്യം 18
പ്രകൃതിവിപര്യയജനിതൗ വിജ്ഞേയൗ താവലങ്കാരൗ
പ്രായേണ ദേവപാർഥിവസേനാപതിമുഖ്യപുരുഷഭവനേഷു 19
സ്ത്രീജനകൃതാഃ പ്രയോഗാ ഭവന്തി പുരുഷസ്വഭാവേന
രംഭോർവശീപ്രഭൃതിഷു സ്വർഗേ നാട്യം പ്രതിഷ്ഠിതം 20
തഥൈവ മാനുഷേ ലോകേ രാജ്ഞാമന്തഃപുരേഷ്വിഹ
ഉപദേഷ്ടവ്യമാചാര്യൈഃ പ്രയത്നേനാംഗനാജനേ 21
ന സ്വയം ഭൂമികാഭ്യാസോ ബുധൈഃ കാര്യസ്തു നാടകേ
സ്ത്രീഷു യോജ്യഃ പ്രയത്നേന പ്രയോഗഃ പുരുഷാശ്രയഃ 22
യസ്മാത്സ്വഭാവോപഗതോ വിലാസഃ സ്ത്രീഷു വിദ്യതേ
തസ്മാത്സ്വഭാവമധുരമംഗം സുലഭസൗഷ്ഠവം 23
ലലിതം സൗഷ്ഠവം യച്ച സോƒലങ്കാരഃ പരോ മതഃ
പ്രയോഗോ ദ്വിവിധശ്ചൈവ വിജ്ഞേയോ നാടകാശ്രയഃ 24
സുകുമാരസ്തഥാവിദ്ധോ നാനാഭാവരസാശ്രയഃ
നാടകം സപ്രകരണം ഭാണോ വീഥ്യങ്ക ഏവ ച 25
ജ്ഞേയാനി സുകുമാരാണി മാനുഷൈരാശ്രിതാനി തു
സുകുമാരപ്രയോഗോƒയം രാജ്ഞാമാമോദകാരകഃ 26
ശൃംഗാരസമാസാദ്യ സ്ത്രീണാം തത്തു പ്രയോജയേത്
യുദ്ധോദ്ധതാവിദ്ധകൃതാസംരംഭാരഭടാശ്ച യേ 27
ന തേ സ്ത്രീണാം പ്രകർതവ്യാഃ കർതവ്യാഃ പുരുഷൈർഹി തേ
യഥാവിദ്ധാംഗഹാരം തു ഭേദ്യഭേദ്യാഹവാത്മകം 28
മായേന്ദ്രജാലബഹുലം പുസ്തനൈപഥ്യദീപിതം
പുരുഷപ്രായസഞ്ചാരമൽപസ്ത്രീകമഥോദ്ധതം 29
സാത്വത്യാരഭടീഇയുക്തം നാട്യമാവിദ്ധസഞ്ജ്ഞിതം
ഡിമഃ സമവകാരശ്ച വ്യായോഗേഹാമൃഗൗ തഥാ 30
ഏതാന്യാവിദ്ധസഞ്ജ്ഞാനി വിജ്ഞേയാനി പ്രയോക്തൃഭിഃ
ഏഷാം പ്രയോഗഃ കർതവ്യോ ദേവദാനവരാക്ഷസൈഃ 31
ഉദ്ധതാ യേ ച പുരുഷാഃ ശൗര്യവീര്യസമന്വിതാഃ
യോഗ്യഃ സ ച പ്രയത്നഃ കർതവ്യഃ സതതപ്രമാദേന 32
ന ഹി യോഗ്യയാ വിനാ ഭവതി ച ഭാവരസസൗഷ്ഠവം കിഞ്ചിത്
സംഗീതപരിക്ലേശോ നിത്യം പ്രമദാജനസ്യ ഗുണ ഏവ 33
യന്മധുരകർകശത്വം ലഭതേ നാട്യപ്രയോഗേണ
പ്രമദാഃ നാട്യവിലാസൈർലഭതേ യത് കുസുമൈർവിചിത്രലാവണ്യം
കാമോപചാരകുശലാ ഭവന്തി ച കാമ്യാ വിശേഷേണ 34
ഗീതം വൃത്തം തഥാ വാദ്യം പ്രസ്താരഗമനക്രിയാ
ശിഷ്യനിഷ്പാദനം ചൈവ ഷഡാചാര്യഗുണാഃ സ്മൃതാഃ 35
ഏതാനി പഞ്ച യോ വേത്തി സ ആചാര്യഃ പ്രകീർതിതഃ
ഊഹാപോഹൗ മതിശ്ചൈവ സ്മൃതിർമേധാ തഥൈവ ച 36
മേധാസ്മൃതിർഗുണശ്ലാഘാരാഗഃ സംഘർഷ ഏവ ച
ഉത്സാഹശ്ച ഷഡേവൈതാൻ ശിഷ്യസ്യാപി ഗുണാൻ വിദുഃ 37
ഏവം കാര്യം പ്രയോഗജ്ഞൈർനാനാഭൂമിവികൽപനം
അത ഊർധ്വം പ്രവക്ഷ്യാമി സിദ്ധീനാമപി ലക്ഷണം 38
ഇതി ഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ വികൃതിവികൽപോ
നാമ ഷഡ്വിംശോƒധ്യായഃ