നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം35

←നാട്യശാസ്ത്രം

നാട്യശാസ്ത്രം രചന:ഭരതമുനി അദ്ധ്യായം 35

നാട്യശാസ്ത്രം→

അഥ പഞ്ചത്രിംശോƒധ്യായഃ
വിന്യാസം ഭൂമികാനാം ച സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി നാടകേ
യാദൃശോ യസ്യ കർതവ്യോ വിന്യാസോ ഭൂമികാസ്വഥ 1
ഗതിവാഗംഗചേഷ്ടാഭിഃ സത്ത്വശീലസ്വഭാവതഃ
പരീക്ഷ്യ പാത്രം തജ്ജ്ഞസ്തു യുഞ്ജ്യാദ് ഭൂമിനിവേശനേ 2
തസ്മിന്നന്വിഷ്യ ഹി ഗുണവാൻ കാര്യാ പാത്രസമാശ്രയാ
ന ഖേദജനനം ബുദ്ധേരാചാര്യസ്യ ഭവിഷ്യതി 3
ആചാര്യഃ പാത്രജാംശ്ചൈവ ഗുണാഞ്ജ്ഞാത്വാ സ്വഭാവജാൻ
തതഃ കുര്യാദ് യഥായോഗം നൃണാം ഭൂമിനിവേശനം 4
അംഗപ്രത്യംഗസംയുക്തമഹീനാംഗം വയോന്വിതം
ന സ്ഥൂലം ന കൃശം ചൈവ ന ദീർഘം ന ച മന്ഥരം 5
ശ്ലിഷ്ടാംഗം ദ്യുതിമന്തം ച സുസ്വരം പ്രിയദർശനം
ഏതൈർഗുണൈശ്ച സംയുക്തം ദേവഭൂമിഷു യോജയേത് 6
സ്ഥൂലം പ്രാംശും ബൃഹദ്ദേഹം മേഘഗംഭീരനിസ്വനം
രൗദ്രസ്വഭാവനേത്രം ച സ്വഭാവഭ്രുകുടീമുഖം 7
രക്ഷോദാനവദൈത്യാനാം ഭൂമികാസു പ്രയോജയേത്
പുരുഷാണാം പ്രയോഗസ്തു തഥാംഗക്രിയയാന്വിതഃ 8
സുനേത്രസുഭ്രുവഃ സ്വംഗാഃ സുലലാടാഃ സുനാസികാഃ
സ്വോഷ്ഠാഃ സുഗണ്ഡാഃ സുമുഖാഃ സുകണ്ഠാഃ സുശിരോധരാഃ 9
സ്വംഗപ്രത്യംഗസംയുക്താ ന ദീർഘാ ന ച മന്ഥരാഃ
ന സ്ഥൂലാ ന കൃശാശ്ചൈവ സ്വഭാവേന വ്യവസ്ഥിതാഃ 10
സുശീലാ ജ്ഞാനവന്തശ്ച തഥാ ച പ്രിയദർശനാഅഃ
കുമാരരാജഭൂമൗ തു സംയോജ്യാശ്ച നരോത്തമാഃ 11
അംഗൈരവികലൈർധീരം സ്ഫുടം വസനകർമണി
ന ദീർഘം നൈവ ച സ്ഥൂലമൂഹാപോഹവിചക്ഷണം 12
അദീനം ച പ്രഗൽഭം ച പ്രത്യുത്പന്നവിനിശ്ചയം
സേനാപതേരമാത്യാനാം ഭൂമികാസു പ്രയോജയേത് 13
പിംഗാക്ഷം ഘോണനാസം ച നേത്രമുച്ചമഥാപി വാ
കഞ്ചുകിശ്രോത്രിയാദീനാം ഭൂമികാസു നിയോജയേത് 14
ഏവമന്യേഷ്വപി തഥാ നാട്യധർമവിഭാഗതഃ
ദേശവേഷാനുരൂപേണ പാത്രം യോജ്യം സ്വഭൂമിഷു 15
മന്ഥരം വാമനം കുബ്ജം വികൃതം വികൃതാനനം
വിഷ്ടബ്ധനേത്രം കാണാക്ഷം സ്ഥൂലം ചിപിടനാസികം 16
ദുർജനം ദുസ്വഭാവം ച വികൃതാചാരമേവ ച
ദാസഭൂമൗ പ്രയുഞ്ജീത ബുധോ ദാസാംഗസംഭവം 17
പ്രകൃത്യാƒതികൃശം ക്ഷാമം തപഃശ്രാന്തേഷു യോജയേത്
തഥാ ച പുരുഷം സ്ഥൂലമുപരോധേഷു യോജയേത് 18
യദി വാ നേദൃശാഃ സന്തി പ്രകൃത്യാ പുരുഷാ ദ്വിജാഃ
ആചാര്യബുദ്ധ്യാ യോജ്യാസ്തു ഭാവചേഷ്ടാസ്വഭാവതഃ 19
യാ യസ്യ സദൃശീ ചേഷ്ടാ ഹ്യുത്തമാധമമധ്യമാ
സ തഥാƒƒചാര്യയോഗേന നിയമ്യാ ഭാവഭാവിനീ 20
അതഃ പരം പ്രവക്ഷ്യാമി ഭരതാനാം വികൽപനം
ഭരതാശ്രയാശ്ച ഭരതോ വിദൂഷകഃ സൗരികസ്തഥാ നാന്ദീ
നന്ദീ സസൂത്രധാരോ നാട്യരസോ നായകശ്ചൈവ 21
മുകുടാഭരണവികൽപൗ വിജ്ഞേയോ മാല്യവസ്തുവിവിധൈശ്ച
കാരകകുശീലവാദ്യാ വിജ്ഞേയാ നാമതശ്ചൈവ 22
ധുര്യവദേകോ യസ്മാദുദ്ധാരോƒനേകഭൂമികായുക്തഃ
ഭാണ്ഡഗ്രഹോപകരണൈനാട്യം ഭരതോ ഭവേത് തസ്മാത് 23
ലോകാഹൃദാശ്രയകൃതാ സർവപ്രകൃതിപ്രചാരസംയുക്താ
നാനാശ്രയാം പ്രകുരുതേ തഥാ ച നാരീ തു സർവത്ര 24
പ്രത്യുത്പന്നപ്രതിഭോ നർമകൃതോ നർമഗർഭനിർഭേദഃ
ഛേദവിദൂഷിതവചനോ വിദൂഷകോ നാമ വിജ്ഞേയഃ 25
തൂര്യതിസ്തു നരഃ സർവാതോദ്യപ്രവാദനേ കുശലഃ
തൂരപരിഗ്രഹയുക്തോ വിജ്ഞേയസ്തൗരികോ നാമ 26
നടനൃതി ധാത്വർഥോƒയം ഭൂതം നാടയതി ലോകവൃത്താന്തം
രസഭാവസത്വയുക്തം യസ്മാത് തസ്മാന്നടോ ഭവതി 27
സ്തുത്യഭിവാദനകൃതൈർമധുരൈർവാക്യൈഃ സുമംഗലാചാരൈഃ
സർവ സ്തൗതി ഹി ലോകം യസ്മാത് തസ്മാദ്ഭവേദ്വാദീ 28
ഭാവേഭ്യോ ബഹുധാƒസ്മിൻ രസാ വദതി നാട്യയോഗേഷു
പ്രാകൃതസംസ്കൃതപാഠ്യോ നന്ദീ നാമേതി സ ജ്ഞേയഃ 29
ഗീതസ്യ ച വാദ്യസ്യ ച പാഠ്യസ്യ ച നൈകഭാവവിഹിതസ്യ
ശിഷ്ടോപദേശയോഗാത് സൂത്രജ്ഞഃ സൂത്രധാരസ്തു 30
യസ്മാത് യഥോപദിഷ്ടാൻ രസാംശ്ച ഭാവാംശ്ച
സത്വസംയുക്താൻ
ഭൂമിവികൽപൈർനയതി ച നാട്യകരഃ കീർതിതസ്തസ്മാത് 31
ചതുരാതോദ്യവിധാനം സർവസ്യ തു ശാസ്ത്രഖേ ദവിഹിതസ്യ
നാട്യസ്യാന്തം ഗച്ഛതി തസ്മാദ്വൈ നായകോƒഭിഹിതഃ 32
നാനാപ്രകൃതിസമുത്ഥം കരോതി യഃ ശീർഷകം മുകുടയോഗേ
വിവിധൈർവേഷവിശേഷൈഃ സ ച കുടകാരസ്തു വിജ്ഞേയഃ 33
ഭാണ്ഡകവാദ്യജ്ഞാ യാ ലയതാലജ്ഞാ രസാനുവിദ്ധാ ച
സർവാംഗസുന്ദരീ വൈ കർതവ്യാ നാടകീയാ തു 34
യസ്ത്വാഭരണം കുര്യാദ് ബഹുവിധവിഹിതം സ ചാഭരണഃ
യശ്ചോപകരണയോഗാത് സ തേന നാമ്നാƒഭിധാതവ്യഃ 35
യോ വൈ മാല്യം കുരുതേ പങ്ചവിധം മാല്യാകൃത് സ വിജ്ഞേയഃ
യശ്ചാപി വേഷയോഗം കുരുതേ സ ച വേഷകാരീ തു 36
ചിത്രജ്ഞശ്ചിത്രകരോ വസ്ത്രസ്യ രഞ്ജാനാത്തഥാ രജകഃ
ജത്വശ്മലോഹകാഷ്ഠൈർദ്രവ്യകരൈഃ കാരുകശ്ചൈവ 37
നാനാതോദ്യവിധാനേ പ്രയോഗയുക്തഃ പ്രവാദനേ കുശലഃ
അതോദ്യേƒപ്യതികുശലോ യസ്മാത് സ കുശലവോ ജ്ഞേയഃ 38
യദ്യത് സമാശ്രയന്തേ ശിൽപം വാ കർമ വാ പ്രയോഗം വാ
തനൈവോപഗതഗുണാ വിജ്ഞേയാ നാമതഃ പുരുഷാഃ 39
ഏവം തു നാടകവിധൗ ജാതിർനടസംശ്രയാ ബുധൈർജ്ഞേയാ
നാട്യോപകരണയുക്താ നാനാശിൽപപ്രസക്താ ച 40
ഉക്തോƒത്ര ഭൂമികാന്യാസഃ പ്രയോക്താരശ്ച യോഗതഃ
ആദിഷ്ടം നാട്യശാസ്ത്രം ച മുനയഃ കിമിഹോച്യതാം 41
ഇതി ഭരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ ഭൂമികാവികൽപാധ്യായഃ പഞ്ചത്രിംശഃ 35