നാട്യശാസ്ത്രം/അദ്ധ്യായം7
| ←നാട്യശാസ്ത്രം | നാട്യശാസ്ത്രം രചന: അദ്ധ്യായം 7 |
നാട്യശാസ്ത്രം→ |
അഥ സപ്തമോƒ ധ്യായഃ
ഭാവാനിദാനീം വ്യാഖ്യാസ്യാമഃ അത്രാഹ- ഭാവാ ഇതി കസ്മാത്
കിം ഭവന്തീതി ഭാവാഃ കിം വാ ഭാവയന്തീതി ഭാവാഃ ഉച്യതേ -
വാഗംഗസത്ത്വോപേതാൻകാവ്യാർഥാൻഭാവയന്തീതി ഭാവാ ഇതി
ഭൂ ഇതി കരണേ ധാതുസ്തഥാ ച ഭാവിതം വാസിതം
കൃതമിത്യനർഥാന്തരം
ലോകേƒ പി ച പ്രസിദ്ധം അഹോ ഹ്യനേന ഗന്ധേന രസേന വാ സർവമേവ
ഭാവിതമിതി
തച്ച വ്യാപ്ത്യർഥം
ശ്ലോകാശ്ചാത്ര-
വിഭാവേനാഹൃതോ യോƒ ർഥോ ഹ്യനുഭാവൈസ്തു ഗമ്യതേ
വാഗംഗസത്ത്വാഭിനയൈഃ സ ഭാവ ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ 1
വാഗംഗമുഖരാഗേണ സത്ത്വേനാഭിനയേന ച
കവേരന്തർഗതം ഭാവം ഭാവയൻഭാവ ഉച്യതേ 2
നാനാഭിനയസംബദ്ധാൻഭാവയന്തി രസാനിമാൻ
യസ്മാതസ്മാദമീ ഭാവാ വിജ്ഞേയാ നാട്യയോക്തൃഭിഃ 3
അഥ വിഭാവ ഇതി കസ്മാത് ഉച്യതേ- വിഭവോ വിജ്ഞാനാർഥഃ
വിഭാവഃ കാരണം നിമിത്തം ഹേതുരിതി പര്യായാഃ വിഭാവ്യതേƒ നേന
വാഗംഗസത്ത്വാഭിനയാ ഇത്യതോ വിഭാവഃ യഥാ വിഭാവിതം വിജ്ഞാ-
തമിത്യനർഥാന്തരം
അത്ര ശ്ലോകഃ -
ബഹവോƒ ർഥാ വിഭാവ്യന്തേ വാഗംഗാഭിനയാശ്രയാഃ
അനേന യസ്മാത്തേനായം വിഭാവ ഇതി സഞ്ജ്ഞിതഃ 4
അഥാനുഭാവ ഇതി കസ്മാത് ഉച്യതേ-
അനുഭാവ്യതേƒ നേന വാഗംഗസത്ത്വകൃതോƒ ഭിനയ ഇതി
അത്ര ശ്ലോകഃ -
വാഗംഗാഭിനയേനേഹ യതസ്ത്വർഥോƒ നുഭാവ്യതേ
ശാഖാംഗോപാംഗസംയുക്തസ്ത്വനുഭാവസ്തതഃ സ്മൃതഃ 5
ഏവം തേ വിഭാവാനുഭാവസംയുക്താ ഭാവാ ഇതി വ്യാഖ്യാതാഃ അതോ
ഹ്യേഷാം ഭാവാനാം സിദ്ധിർഭവതി തസ്മാദേഷാം ഭാവാനാം
വിഭാവാനുഭാവസംയുക്താനാം ലക്ഷണനിദർശനാന്യഭിവ്യാഖ്യാസ്യാമഃ
തത്ര വിഭാവാനുഭാവൗ ലോകപ്രസിദ്ധൗ
ലോകസ്വഭാവാനുഗതത്വാച്ച തയോർലക്ഷണം
നോച്യതേƒ തിപ്രസംഗനിവൃത്യർഥം
ഭവതി ചാത്ര ശ്ലോകഃ -
ലോകസ്വഭാവസംസിദ്ധാ ലോകയാത്രാനുഗാമിനഃ
അനുഭാവാ വിഭാവാശ്ച ജ്ഞേയാസ്ത്വഭിനയേ ബുധൈഃ 6
തത്രാഷ്ടൗ ഭാവാഃ സ്ഥായിനഃ ത്രയസ്ത്രിംശദ്വ്യഭിചാരിണഃ
അഷ്ടൗ
സാത്വികാ ഇതി ഭേദാഃ ഏവമേതേ കാവ്യരസാഭിവ്യക്തിഹേതവ
ഏകോനപഞ്ചാശദ്ഭാവാഃ
പ്രത്യവഗന്തവ്യാഃ ഏഭ്യശ്ച സാമാന്യഗുണയോഗേന രസാ നിഷ്പദ്യന്തേ
അത്ര ശ്ലോകഃ-
യോƒ ർഥോ ഹൃദയസംവാദീ തസ്യ ഭാവോ രസോദ്ഭവഃ
ശരീരം വ്യാപ്യതേ തേന ശുഷ്കം കാഷ്ഠമിവാഗ്നിനാ 7
അത്രാഹ- യദി
കാവ്യാർഥസംശ്രിതൈർവിഭാവാനുഭാവവ്യഞ്ജിതൈരേകോനപഞ്ചാശദ്ഭാവൈഃ
സാമാന്യഗുണയോഗേനാഭിനിഷ്പദ്യന്തേ രസാസ്തത്കഥം സ്ഥായിന ഏവ ഭാവാ
രസത്വമാപ്നുഅവന്തി ഉച്യതേ- യഥാ ഹി
സമാനലക്ഷണാസ്തുല്യപാണിപാദോദരശരീരാഃ
സമാനാംഗപ്രത്യംഗാ അപി പുരുഷാഃ
കുലശീലവിദ്യാകർമശിൽപവിചക്ഷണത്വാദ്രാജ-
ത്വമാപ്നുവന്തി തത്രൈവ ചാന്യേƒ ൽപബുദ്ധയസ്തേഷാമേവാനുചരാ ഭവന്തി
തഥാ
വിഭാവാനുഭാവവ്യഭിചാരിണഃ സ്ഥായിഭാവാനുപാശ്രിതാ ഭവന്തി
ബഹ്വാശ്രയത്വാസ്വാമിഭൂതാഃ സ്ഥായിനോ ഭാവാഃ
തദ്വത്സ്ഥാനീയപുരുഷഗുണഭൂതാ അന്യേ ഭാവാസ്താൻഗുണതയാ ശ്രയന്തേ
സ്ഥായിഭാവാ രസത്വമാപ്നുവന്തി പരിജനഭൂതാ വ്യഭിചാരിണോ
ഭാവാഃ
അത്രാഹ- കോ ദൃഷ്ടാന്ത ഇതി യഥാ നരേന്ദ്രോ ബഹുജനപരിവാരോƒ പി സ
ഏവ നാമ
ലഭതേ നാന്യഃ സുമഹാനപി പുരുഷഃ തഥാ
വിഭാവാനുഭാവവ്യഭിചാരിപരിവൃതഃ
സ്ഥായീ ഭാവോ രസനാമ ലഭതേ
ഭവതി ചാത്ര ശ്ലോകഃ -
യഥാ നരാണാം നൃപതിഃ ശിഷ്യാണാം ച യഥാ ഗുരുഃ
ഏവം ഹി സർവഭാവാനാം ഭാവഃ സ്ഥായി മഹാനിഹ 8
ലക്ഷണം ഖലു പൂർവമഭിഹിതമേഷാം രസസഞ്ജ്ഞകാനാം ഇദാനീം
ഭാവസാമാന്യലക്ഷണമഭിധാസ്യാമഃ തത്ര സ്ഥായിഭാവാന്വക്ഷ്യാമഃ -
രതിർനാമ പ്രമോദാത്മികാ
ഋതുമാല്യാനുലേപനാഭരണഭോജനവരഭവനാനുഭവനാ-
പ്രാതികൂല്യാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ
താമഭിനയേത്സ്മിതവദനമധുരകഥന-
ഭ്രൂക്ഷേപകടാക്ഷാദിഭിരനുഭാവൈഃ അത്ര ശ്ലോകഃ -
ഇഷ്ടാർഥവിഷയപ്രാപ്ത്യാ രതിരിത്യുപജായതേ
സൗമ്യത്വാദഭിനേയാ സാ വാങ്മാധുര്യാംഗചേഷ്ടിതൈഃ 9
ഹാസോ നാമ
പരചേഷ്ടാനുകരണകുഹകാസംബദ്ധപ്രലാപപൗരോഭാഗ്യമൗർഖ്യാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തമഭിനയേത്പൂർവോക്തൈർഹസിതാദിഭിരനുഭാവൈഃ
ഭവതി ചാത്ര ശ്ലോകഃ -
പരചേഷ്ടാനുകരണാദ്ധാസഃ സമുപജായതേ
സ്മിതഹാസാതിഹസിതൈരഭിനേയഃ സ പണ്ഡിതൈഃ 10
ശോകോ നാമ
ഇഷ്ടജനവിയോഗവിഭവനാശവധബന്ധദുഃഖാനുഭനവനാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ.
തസ്യാസ്രപാതപരിദേവിതവിലപിതവൈവർണ്യസ്വരഭേദസ്രസ്തഗാത്രതാഭൂമി-
പതനസസ്വനരുദിതാക്രന്ദിതദീർഘനിഃശ്വസിതജഡതോന്മാദമോഹമരണാദിഭിരനുഭാ-
വൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
രുദിതമത്ര ത്രിവിധം - ആനന്ദജമാർതിജമീർഷ്യാസമുദ്ഭവം ചേതി
ഭവന്തി ചാത്രാര്യാഃ -
[ആനന്ദേƒ പ്യാർതികൃതം ത്രിവിധം രുദിതം സദാ ബുധൈർജ്ഞേയം
തസ്യ ത്വഭിനയയോഗാന്വിഭാവഗതിതഃ പ്രവക്ഷ്യാമി ]
ഹർഷോത്ഫുല്ലകപോലം സാനുസ്മരണാദപാംഗവിസൃതാസ്രം
രോമാഞ്ചഗാത്രമനിഭൃതമാനന്ദസമുദ്ഭവം ഭവതി 11
പര്യാപ്തവിമുക്താസ്രം സസ്വനമസ്വസ്ഥഗാത്രഗതിചേഷ്ടം
ഭൂമിനിപാതനിവർതിതവിലപിതമിത്യാർതിജം ഭവതി 12
പ്രസ്ഫുരിതൗഷ്ഠകപോലം സശിരഃകമ്പം തഥാ സനിഃശ്വാസം
ഭ്രുകുടീകടാക്ഷകുടിലം സ്ത്രീണാമീർഷ്യാകൃതം ഭവതി 13
സ്ത്രീനീചപ്രകൃതിഷ്വേഷ ശോകോ വ്യസനസംഭവഃ
ധൈര്യേണോത്തമമധ്യാനാം നീചാനാം രുദിതേന ച 14
ക്രോധോ നാമ
ആധർഷണാക്രുഷ്ടകലഹവിവാദപ്രതികൂലാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ അസ്യ
വികൃഷ്ടനാസാപുടോദ്വൃത്തനയനസന്ദഷ്ഠോഷ്ഠപുട-
ഗണ്ഡസ്ഫുരണാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
രിപുജോ ഗുരുജശ്ചൈവ പ്രണയിപ്രഭവസ്തഥാ
ഭൃത്യജഃ കൃതകശ്ചേതി ക്രോധഃ പഞ്ചവിധഃ സ്മൃതഃ 15
അത്രാര്യാ ഭവന്തി -
ഭൃകുടീകുടിലോത്കടമുഖഃ സന്ദഷ്ഠോഷ്ഠഃ സ്പൃശൻകരേണ കരം
ക്രുദ്ധഃ സ്വഭുജാപ്രേക്ഷീ ശത്രൗ നിര്യന്ത്രണം രുഷ്യേത് 16
കിഞ്ചിദവാംഗ്മുഖദൃഷ്ടിഃ സാസ്രസ്വേദാപമാർജനപരശ്ച
അവ്യക്തോൽബണചേഷ്ടോ ഗുരൗ വിനയയന്ത്രിതോ രുഷ്യേത് 17
അൽപപ്രതരവിചാരോ വികിരന്നശ്രൂണ്യപാംഗവിക്ഷേപൈഃ
സഭ്രുകുടിസ്ഫുരിതോഷ്ഠഃ പ്രണയോപഗതാം പ്രിയാ രുഷ്യേത് 18
അഥ പരിജനേ തു രോഷസ്തർജനനിർഭർത്സനാക്ഷിവിസ്താരൈഃ
വിപ്രേക്ഷണൈശ്ച വിവിധൈരഭിനേയഃ ക്രൂരതാരഹിതഃ 19
കാരണമവേക്ഷമാണഃ പ്രായേണായാസലിംഗസംയുക്തഃ
വീരരസാന്തരചാരീ കാര്യഃ കൃതകോ ഭവതി കോപഃ 20
ഉത്സാഹോ നാമ ഉത്തമപ്രകൃതിഃ. സ
ചാവിഷാദശക്തിധൈര്യശൗര്യാദിഭിർവിഭാവൈ-
രുത്പദ്യതേ. തസ്യ ധൈര്യത്യാഗവൈശാരദ്യാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്ര ശ്ലോകഃ -
അസമ്മോഹാദിഭിർവ്യക്തോ വ്യവസായനയാത്മകഃ
ഉത്സാഹസ്ത്വഭിനേയഃ സ്യാദപ്രമാദോത്ഥിതാദിഭിഃ 21
ഭയം നാമ സ്ത്രീനീചപ്രകൃതികം
ഗുരുരാജാപരാധശ്വാപദശൂന്യാഗാരാടവീപർവതഗഹനഗജാഹിദർശനനിർഭർത്സന- കാന്താരദുർദിനനിശാന്ധകരോലൂകനക്തഞ്ചരാരാവശ്രവണാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ
തസ്യ
പ്രകമ്പിതകരചരണഹൃദയകമ്പനസ്തംഭമുഖശോഷജിഹ്വാപരിലേഹന-
സ്വേദവേപഥുത്രാസസപരിത്രാണാന്വേഷണധാവനോത്കൃഷ്ടാദിഭിരനുഭവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്ര ശ്ലോകാഃ -
ഗുരുരാജാപരാധേന രൗദ്രാണാം ചാപി ദർശനാത്
ശ്രവണാദപി ഘോരാണാം ഭയം മോഹേന ജായതേ 22
ഗാത്രകമ്പനവിത്രാസൈർവക്ത്രശോഷണസംഭ്രമൈഃ
വിസ്ഫാരിതൈക്ഷണൈഃ കാര്യമഭിനേയക്രിയാഗുണൈഃ 23
സത്ത്വവിത്രാസനോദ്ഭൂതം ഭയമുത്പദ്യതേ നൃണാം
സ്രസ്താംഗാക്ഷിനിമേഷൈസ്തദഭിനേയം തു നർതകൈഃ 24
അത്രാര്യാ ഭവതി -
കരചരണഹൃദയകമ്പൈർമുഖശോഷണവദനലേഹനസ്തംഭൈഃ
സംഭ്രാന്തവദനവേപഥുസന്ത്രാസകൃതൈരഭിനയോƒ സ്യ 25
ജുഗുപ്സാ നാമ സ്ത്രീനീചപ്രകൃതികാ സാ
ചാഹൃദ്യദർശനശ്രവണാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തസ്യാഃ
സർവാംഗസങ്കോചനിഷ്ഠീവനമുഖവികൂണനഹൃല്ലേഖാദി-
ഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
ഭവതി ചാത്ര ശ്ലോകഃ -
നാസാപ്രച്ഛാദനേനേഹ ഗാത്രസങ്കോചനേന ച
ഉദ്വേജനൈഃ സഹൃല്ലേഖൈർജുഗുപ്സാമഭിനിർദിശേത് 26
വിസ്മയോ നാമ
മായേന്ദ്രജാലമാനുഷകർമാതിശയചിത്രപുസ്തശിൽപവിദ്യാതിശയാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തസ്യ
നയനവിസ്താരാനിമേഷപ്രേക്ഷിതഭ്രൂക്ഷേപരോമഹർഷണശിരഃകമ്പസാധുവാദാദിഭി-
രനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
ഭവതി ചാത്ര ശ്ലോകഃ -
കർമാതിശയനിർവൃത്തോ വിസ്മയോ ഹർഷസംഭവഃ
സിദ്ധിസ്ഥാനേ ത്വസൗ സാധ്യഃ പ്രഹർഷപുലകാദിഭിഃ 27
ഏവമേതേ സ്ഥായിനോ ഭാവാ രസസഞ്ജ്ഞാഃ പ്രത്യവഗന്തവ്യാഃ
വ്യഭിചാരിണ ഇദാനീം വ്യാഖ്യാസ്യാമഃ അത്രാഹ - വ്യഭിചാരിണ ഇതി
കസ്മാത്
ഉച്യതേ - വി അഭി ഇത്യേതാവുപസർഗൗ ചര ഇതി ഗത്യർഥോ ധാതുഃ
വിവിധമാഭിമുഖ്യേന
രസേഷു ചരന്തീതി വ്യഭിചാരിണഃ വാഗംഗസത്ത്വോപേതാഃ പ്രയോഗേ
രസാന്നയന്തീതി
വ്യഭിചാരിണഃ അത്രാഹ - കഥം നയന്തീതി ഉച്യതേ - ലോകസിദ്ധാന്ത
ഏഷഃ -
യഥാ സൂര്യ ഇദം ദിനം നക്ഷത്രം വാ നയതീതി ന ച തേന
ബാഹുഭ്യാം സ്കന്ധേന
വാ നീയതേ കിം തു ലോകപ്രസിദ്ധമേതത് യഥേദം സൂര്യോ നക്ഷത്രം ദിന
വാ നയതീതി
ഏവമേതേ വ്യഭിചാരിണ ഇത്യവഗന്തവ്യാഃ താനിഹ സംഗ്രഹാഭിഹിതാംസ്ത്ര-
യസ്ത്രിംശദ്വ്യഭിചാരിണോ ഭാവാൻ വർണയിഷ്യാമഃ
തത്ര നിർവേദോ നാമ
ദാരിദ്ര്യവ്യാധ്യവമാനാധിക്ഷേപാക്രുഷ്ടക്രോധതാഡനേഷ്ടജന-
വിയോഗതത്ത്വജ്ഞാനാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ സ്ത്രീനീചകുസത്ത്വാനാം
.
രുദിതനിഃശ്വസിതോച്ഛ്വസിതസമ്പ്രധാരണാദിഭിരനുഭാവൈസ്തമഭിനയേത്
അത്ര ശ്ലോകഃ -
ദാരിദ്ര്യേഷ്ടവിയോഗാദ്യൈഃ നിർവേദോ നാമ ജായതേ
സമ്പ്രധാരണനിഃശ്വാസൈസ്തസ്യ ത്വഭിനയോ ഭവേത് 28
അത്രാനുവംശ്യേ ആര്യേ ഭവതഃ -
ഇഷ്ടജനവിപ്രയോഗാദ്ദാരിദ്ര്യാദ്വ്യാധിതസ്തഥാ ദുഃഖാത്
ഋദ്ധിം പരസ്യ ദൃഷ്ട്വാ നിർവേദോ നാമ സംഭവതി 29
ബാഷ്പപരിപ്ലുതനയനഃ പുനശ്ച നിഃശ്വാസനദീനമുഖനേത്രഃ
യോഗീവ ധ്യാനപരോ ഭവതി ഹി നിർവേദവാൻപുരുഷഃ 30
ഗ്ലാനിർനാമ വാന്തവിരിക്തവ്യാധിതപോനിയമോപവാസമനസ്താപാതിശയമദന-
സേവനാതിവ്യായാമാധ്വഗമനക്ഷുത്പിപാസാനിദ്രാച്ഛേദാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തസ്യാഃ ക്ഷാമവാക്യനയനകപോലോദരമന്ദപദോത്ക്ഷേപണവേപനാ-
നുത്സാഹതനുഗാത്രവൈവർണ്യസ്വരഭേദാഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
.
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
വാന്തവിരിക്തവ്യാധിഷു തപസാ ജരസാ ച ജായതേ ഗ്ലാനിഃ
കാർശ്യേന സാഭിനേയാ മന്ദഭ്രമണേന കമ്പേന 31
ഗദിതൈഃ ക്ഷാമക്ഷാമൈർനേത്രവികാരൈശ്ച ദീനസഞ്ചാരൈഃ
ശ്ലഥഭാവേനാംഗാനാം മുഹുർമുഹുർനിർദിശേദ് ഗ്ലാനിം 32
ശങ്കാ നാമ സന്ദേഹാത്മികാ സ്ത്രീനീചപ്രഭവാ ചൗര്യാഭിഗ്രഹണ-
നൃപാപരാധപാപകർമകരണാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ തസ്യാ
മുഹുർമുഹുരവലോകനാവകുണ്ഠനമുഖശോഷണജിഹ്വാലേഹനമുഖവൈവർണ്യ-
സ്വരഭേദവേപഥുശുഷ്കോഷ്ഠകണ്ഠായാസസാധർമ്യാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
ചൗര്യാദിജനിതാ ശങ്കാ പ്രായഃ കാര്യാ ഭയാനകേ
പ്രിയവ്യലീകജനിതാ തഥാ ശൃംഗാരിണീ മതാ 33
അത്രാകാരസംവരണമപി കേചിദിച്ഛന്തി തച്ച
കുശലൈരുപാധിഭിരിംഗിതൈശ്ചോപലക്ഷ്യം
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
ദ്വിവിധാ ശങ്കാ കാര്യാഹ്യാത്മസമുത്ഥാ ച പരസമുത്ഥാ ച
യാ തത്രാത്മസമുത്ഥാ സാ ജ്ഞേയാ ദൃഷ്ടിചേഷ്ടാഭിഃ 34
കിഞ്ചിത്പ്രവേപിതാംഗസ്ത്വധോമുഖോ വീക്ഷതേ ച പാർശ്വാനി
ഗുരുസജ്ജമാനജിഹ്വഃ ശ്യാമാസ്യഃ ശങ്കിതഃ പുരുഷഃ 35
അസൂയാ നാമ
നാനാപരാധദ്വേഷപരൈശ്വര്യസൗഭാഗ്യമേധാവിദ്യാലീലാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തസ്യാശ്ച പരിഷദി
ദോഷപ്രഖ്യാപനഗുണോപഘാതേർഷ്യാചക്ഷുഃപ്രദാ-
നാധോമുഖഭ്രുകുടീക്രിയാവജ്ഞാനകുത്സനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
പരസൗഭാഗ്യേശ്വരതാമേധാലീലാസമുച്ഛ്രയാന്ദൃഷ്ട്വാ
ഉത്പദ്യതേ ഹ്യസൂയാ കൃതാപരാധോ ഭവേദ്യശ്ച 36
ഭ്രുകുടികുടിലോത്കടമുഖൈഃ സേർഷ്യാക്രോധപരിവൃത്തനേത്രൈശ്ച
ഗുണനാശനവിദ്വേഷൈസ്തത്രാഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ 37
മദോ നാമ മദ്യോപയോഗാദുത്പദ്യതേ സ ച ത്രിവിധഃ പഞ്ചവിഭാവശ്ച
അത്രാര്യാ ഭവന്തി -
ജ്ഞേയസ്തു മദസ്ത്രിവിധസ്തരുണോ മധ്യസ്തഥാവകൃഷ്ടശ്ച
കരണം പഞ്ചവിധം സ്യാത്തസ്യാഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ 38
കശ്ചിന്മത്തോ ഗായതി രോദിതി കശ്ചിത്തഥാ ഹസതി കശ്ചിത്
പരുഷവചനാഭിധായീ കശ്ചിത്കശ്ചിത്തഥാ സ്വപിതി 39
ഉത്തമസത്ത്വഃ ശേതേ ഹസതി ച ഗായതി ച മധ്യമപ്രകൃതിഃ
പരുഷവചനാഭിധായീ രോദത്യപി ചാധമപ്രകൃതിഃ 40
സ്മിതവചനമധുരരാഗോ ഹൃഷ്ടതനുഃ കിഞ്ചിദാകുലിതവാക്യഃ
സുകുമാരാവിദ്ധഗതിസ്തരുണമദസ്തൂത്തമപ്രകൃതിഃ 41
സ്ഖലിതാഘൂർണിതനയനഃ സ്രസ്തവ്യാകുലിതബാഹുവിക്ഷേപഃ
കുടിലവ്യാവിദ്ധഗതിർമധ്യമദോ മധ്യമപ്രകൃതിഃ 42
നഷ്ടസ്മൃതിർഹതഗതിശ്ഛർദിതഹിക്കാകഫൈഃ സുബീഭത്സഃ
ഗുരുസജ്ജമാനജിഹ്വോ നിഷ്ഠീവതി ചാധമപ്രകൃതിഃ 43
രംഗേ പിബതഃ കാര്യാ മദവൃദ്ധിർനാട്യയോഗമാസാദ്യ
കാര്യോ മദക്ഷയോ വൈ യഃ ഖലു പീത്വാ പ്രവിഷ്ടഃ സ്യാത് 44
സന്ത്രാസാച്ഛോകാദ്വാ ഭയാത്പ്രഹർഷാച്ച കാരണോപഗതാത്
ഉത്ക്രമ്യാപി ഹി കാര്യോ മദപ്രണാശഃ ക്രമാത്തജ്ജ്ഞൈഃ 45
ഏഭിർഭാവവിശേഷൈർമദോ ദ്രുതം സമ്പ്രണാശമുപയാതി
അഭ്യുദയസുഖൈർവാക്യൈര്യഥൈവ ശോകഃ ക്ഷയം യാതി 46
ശ്രമോ നാമ അധ്വവ്യായാമസേവനാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ. തസ്യ
ഗാത്രപരിമർദനസംവാഹനനിഃശ്വസിതവിജൃംഭിതമന്ദപദോത്ക്ഷേപണനയന-
വദനവികൂണനസീത്കരാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്രാര്യാ -
നൃത്താധ്വവ്യായാമാന്നരസ്യ സഞ്ജായതേ ശ്രമോ നാമ
നിഃശ്വാസഖേദഗമനൈസ്തസ്യാഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ 47
ആലസ്യം നാമ ഖേദവ്യാധിഗർഭസ്വഭാവശ്രമസൗഹിത്യാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ സ്ത്രീനീചാനാം
തദഭിനയേത്സർവകർമാനഭിലാഷശയനാ-
സനനിദ്രാതന്ദ്രീസേവനാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യാ -
ആലസ്യം ത്വഭിനേയം ഖേദാപഗതം സ്വഭാവജം ചാപി
ആഹാരവർജിതാനാമാരംഭാണാമനാരംഭാത് 48
ദൈന്യം നാമ ദൗർഗത്യമനസ്താപാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ
തസ്യാധൃതിശിരോരോഗഗാത്രഗൗരവാന്യമനസ്കതാമൃജാപരിവർജനാ-
ദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്രാര്യാ -
ചിന്തൗത്സുക്യസമുത്ഥാ ദുഃഖാദ്യാ ഭവതി ദീനതാം പുംസാം
സർവമൃജാപരിഹാരൈർവിവിധോƒ ഭിനയോ ഭവേത്തസ്യ 49
ചിന്താ നാമ
ഐശ്വര്യഭ്രംശേഷ്ടദ്രവ്യാപഹാരദാരിദ്ര്യാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ
താമഭിനയേന്നിഃശ്വസിതോച്ഛ്വസിതസന്താപധ്യാനാധോമുഖചിന്തന-
തനുകാർശ്യാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
ഐശ്വര്യഭ്രംശേഷ്ടദ്രവ്യക്ഷയജാ ബഹുപ്രകാരാ തു
ഹൃദയവിതർകോപഗതാ നൄണാം ചിന്താ സമുദ്ഭവതി 50
സോച്ഛ്വാസൈർനിഃശ്വസിതൈഃ സന്താപൈശ്ചൈവ ഹൃദയശൂന്യതയാ
അഭിനേതവ്യാ ചിന്താ മൃജാവിഹീനൈരധൃത്യാ ച 51
മോഹോ നാമ ദൈവോപഘാതവ്യസനാഭിഘാതവ്യാധിഭയാവേഗപൂർവവൈരാ-
നുസ്മരണാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ തസ്യ നിശ്ചൈതന്യഭ്രമണ-
പതനാഘൂർണനാദർശനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്ര ശ്ലോകസ്താവദാര്യാ ച -
അസ്ഥാനേ തസ്കരാന്ദൃഷ്ട്വാ ത്രാസനൈർവിവിധൈരപി
തത്പ്രതീകാരശൂന്യസ്യ മോഹഃ സമുപജായതേ 52
വ്യസനാഭിഘാതഭയപൂർവവൈരസംസ്മരണരോഗജോ മോഹഃ
സർവേന്ദ്രിയസമ്മോഹാത്തസ്യാഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ 53
സ്മൃതിർനാമ സുഖദുഃഖകൃതാനാം ഭാവാനാമനുസ്മരണം
സാ ച സ്വാസ്ഥ്യജഘന്യരാത്രിനിദ്രാച്ഛേദസമാനദർശനോദാഹരണ-
ചിന്താഭ്യാസാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ താമഭിനയേ-
ച്ഛിരഃകമ്പനാവലോകനഭ്രൂസമുന്നമനാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
സുഖദുഃഖമതിക്രാന്തം തഥാ മതിവിഭാവിതം യഥാവൃത്തം
ചിരവിസ്മൃതം സ്മരതി യഃ സ്മൃതിമാനിതി വേദിതവ്യോƒ സൗ 54
സ്വാസ്ഥ്യാഭ്യാസസമുത്ഥാ ശ്രുതിദർശനസംഭവാ സ്മൃതിർനിപുണൈഃ
ശിര ഉദ്വാഹനകമ്പൈർഭൂക്ഷേപൈശ്ചാഭിനേതവ്യാ 55
ധൃതിർനാമ ശൗര്യവിജ്ഞാനശ്രുതിവിഭവശൗചാചാരഗുരുഭക്ത്യധിക-
മനോരഥാർഥലാഭക്രീഡാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ
താമഭിനയേത്പ്രാ-
പ്താനാം വിഷയാണാമുപഭോഗാദപ്രാപ്താതീതോപഹൃതവിനഷ്ടാനാമനു-
ശോചനാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
വിജ്ഞാനശൗചവിഭവശ്രുതിശക്തിസമുദ്ഭവാ ധൃതിഃ സദ്ഭിഃ
ഭയശോകവിഷദാദ്യൈ രഹിതാ തു സദാ പ്രയോക്തവ്യാ 56
പ്രാപ്താനാമുപഭോഗഃ ശബ്ദരസസ്പർശരൂപഗന്ധാനാം
അപ്രാപ്തൈശ്ച ന ശോകോ യസ്യാം ഹി ഭവേദ് ധൃതിഃ സാ തു 57
വ്രീഡാ നാമ അകാര്യകരണാത്മികാ സാ ച
ഗുരുവ്യതിക്രമണാവജ്ഞാന- പ്രതിജ്ഞാതാനിർവഹനപശ്ചാത്താപാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ
താം നിഗൂഢവദനാധോമുഖവിചിന്തനോർവീലേഖനവസ്ത്രാംഗുലീയകസ്പർശ-
നഖനികൃന്തനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയേത്
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
കിഞ്ചിദകാര്യം കുർവന്നേവം യോ ദൃശ്യതേ ശുചിഭിരന്യൈഃ
പശ്ചാത്താപേന യുതോ വ്രീഡിത ഇതി വേദിതവ്യോƒ സൗ 58
ലജ്ജാനിഗൂഢവദനോ ഭൂമിം വിലിഖന്നഖാംശ്ച വിനികൃന്തൻ
വസ്ത്രാംഗുലീയകാനാം സംസ്പർശം വ്രീഡിതഃ കുര്യാത് 59
ചപലതാ നാമ രാഗദ്വേഷമാത്സര്യാമർഷാപ്രതികൂല്യാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തസ്യാശ്ച വാക്പാരുഷ്യനിർഭർത്സനവധബന്ധസമ്പ്രഹാര-
താഡനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്രാര്യാ ഭവതി -
അവിമൃശ്യ തു യഃ കാര്യം പുരുഷോ വധതാഡനം സമാരഭതേ
അവിനിശ്ചിതകാരിത്വാത്സ തു ഖലു ചപലോ ബുധൈർജ്ഞേയഃ 60
ഹർഷോ നാമ മനോരഥലാഭേഷ്ടജനസമാഗമനമനഃപരിതോഷദേവ-
ഗുരുരാജഭർതൃപ്രസാദഭോജനാച്ഛാദനലാഭോപഭോഗാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തമഭിനയേന്നയനവദനപ്രസാദപ്രിയഭാഷണാലിംഗന-
കണ്ടകിതപുലകിതാസ്രസ്വേദാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
അപ്രാപ്യേ പ്രാപ്യേ വാ ലബ്ധേƒ ർഥേ പ്രിയസമാഗമേ വാƒ പി
ഹൃദയമനോരഥലാഭേ ഹർഷഃ സഞ്ജായതേ പുംസാം 61
നയനവദനപ്രിയഭാഷാലിംഗനൈശ്ച രോമാഞ്ചൈഃ
ലലിതൈശ്ചാംഗവിഹാരൈഃ സ്വേദാദ്യൈരഭിനയസ്തസ്യ 62
ആവേഗോ നാമ ഉത്പാതവാതവർഷാകുഞ്ജരോദ്ഭ്രമണപ്രിയാപ്രിയശ്രവണ-
വ്യസനാഭിഘാതാദിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ തത്രോത്പാതകൃതോ നാമ
വിദ്യുദുൽകാനിർഘാതപ്രപതനചന്ദ്രസൂര്യോപരാഗകേതുദർശനകൃതഃ
തമഭിനയേത്സർവാംഗസ്രസ്തതാവൈമനസ്യമുഖവൈവർണ്യവിഷാദ-
വിസ്മയാദിഭിഃ വാതകൃതം പുനരവകുണ്ഠനാക്ഷിപരിമാർജനവസ്ത്ര-
സംഗൂഹനത്വരിതഗമനാദിഭിഃ വർഷകൃതം പുനഃ സർവാംഗ-
സമ്പിണ്ഡനപ്രധാവനച്ഛന്നാശ്രയമാർഗണാദിഭിഃ അഗ്നികൃതം തു
ധൂമാകുലനേത്രതാƒ ംഗസങ്കോചനവിധൂനനാതിക്രാന്താപക്രാന്താദിഭിഃ
കുഞ്ജരോദ്ഭ്രമണകൃതം നാമ ത്വരിതാപസർപണചഞ്ചലഗമന-
ഭയസ്തംഭവേപഥുപശ്ചാദവലോകനവിസ്മയാദിഭിഃ പ്രിയശ്രവണ-
കൃതം
നാമാഭ്യുത്ഥാനാലിംഗനവസ്ത്രാഭരണപ്രദാനാശ്രുപുലകിതാദിഭിഃ
അപ്രിയശ്രവണകൃതം നാമ ഭൂമിപതനവിഷമവിവർതനപരിധാവന-
വിലാപനാക്രന്ദനാദിഭിഃ വ്യസനാഭിഘാതജം തു സഹസാപസർപണ-
ശസ്ത്രചർമവർമധാരണഗജതുരഗരഥാരോഹണസമ്പ്രധാരണാദിഭിഃ
ഏവമഷ്ടവികൽപോƒ യമാവേഗഃ സംഭ്രമാത്മകഃ
സ്ഥേര്യേണോത്തമമധ്യാനാം നീചാനാം ചാപസർപണൈഃ 63
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
അപ്രിയനിവേദനാദ്വാ സഹസാ ഹ്യവധാരിതാരിവചനസ്യ
ശസ്ത്രക്ഷേപാത് ത്രാസാദാവേഗോ നാമ സംഭവതി 64
അപ്രിയനിവേദനാദ്യോ വിഷാദഭാവാശ്രയോƒ നുഭാവസ്യ
സഹസാരിദർശനാച്ചേത്പഹരണപരിഘട്ടനൈഃ കാര്യഃ 65
ജഡതാനാമ സർവകാര്യാപ്രതിപത്തിഃ ഇഷ്ടാനിഷ്ടശ്രവണദർശന-
വ്യാധ്യാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ താമഭിനയേദകഥനാവിഭാഷണ-
തൂഷ്ണീംഭാവാപ്രതിഭാƒ നിമേഷനിരീക്ഷണപരവശത്വാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യാ ഭവതി -
ഇഷ്ടം വാƒ നിഷ്ടം വാ സുഖദുഃഖേ വാ ന വേത്തി യോ മോഹാത്
തൂഷ്ണീകഃ പരവശഗോ ഭവതി സ ജഡസഞ്ജ്ഞിതഃ പുരുഷഃ 66
ഗർവോ നാമ ഐശ്വര്യകുലരൂപയൗവനവിദ്യാബലധനലാഭാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ തസ്യാസൂയാവജ്ഞാഘർഷണാനുത്തരദാനാസംഭാഷണാ-
ംഗാവലോകന വിഭ്രമാപഹസനവാക്പാരുഷ്യഗുരുവ്യതിക്രമണാധി-
ക്ഷേപവചനവിച്ഛേദാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്രാര്യാ ഭവതി -
വിദ്യാവാപ്തേ രൂപാദൈശ്വര്യാദഥ ധനാഗമാദ്വാപി
ഗർവഃ ഖലു നീചാനാം ദൃഷ്ട്യംഗവിചാരണൈഃ കാര്യഃ 67
വിഷാദോ നാമ കാര്യാനിസ്തരണദൈവവ്യാപത്തിസമുത്ഥഃ
തമഭിനയേത്സഹായാന്വേഷണോപായചിന്തനോത്സാഹവിഘാതവൈമനസ്യ-
നിഃശ്വസിതാദിഭിരനുഭാവൈരുത്തമമധ്യമാനാം അധമാനാം തു
വിപരിധാവനാലോകനമുഖശോഷണസൃക്വപരിലേഹനനിദ്രാ-
നിഃശ്വസിതധ്യാനാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യാ ശ്ലോകൗ -
കാര്യാനിസ്തരണാദ്വാ ചൗര്യാഭിഗ്രഹണരാജദോഷാദ്വാ
ദൈവാദർഥവിപത്തേർഭവതി വിഷാദഃ സദാ പുംസാം 68
വൈചിത്ര്യോപായചിന്താഭ്യാം കാര്യ ഉത്തമമധ്യയോഃ
നിദ്രാനിഃശ്വസിതധ്യാനൈരധമാനാം തു യോജയേത് 69
ഔത്സുക്യം നാമ ഇഷ്ടജനവിയോഗാനുസ്മരണോദ്യാനദർശനാ-
ദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ തസ്യ ദീർഘനിഃശ്വസിതാധോമുഖ-
വിചിന്തനനിദ്രാതന്ദ്രീശയനാഭിലാഷാദിഭിരനുഭവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്രാര്യാ ഭവതി -
ഇഷ്ടജനസ്യ വിയോഗാദൗത്സുക്യം ജായതേ ഹ്യനുസ്മൃത്യാ
ചിന്താനിദ്രാതന്ദ്രീഗാത്രഗുരുത്വൈരഭിനയോƒ സ്യ 70
നിദ്രാ നാമ ദൗർബല്യശ്രമക്ലമമദാലസ്യചിന്താƒ ത്യാഹാര-
സ്വഭാവാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ താമഭിനയേദ്വദന-
ഗൗരവശരീരാവലോകനനേത്രഘൂരണനഗാത്രവിജൃംഭന-
മാന്ദ്യോച്ഛ്വസിതസന്നഗാത്രതാƒ ക്ഷിനിമീലനാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
ആലസ്യാദ്ദൗർബല്യാത്ക്ലമാച്ഛ്രമാച്ചിന്തനാത്സ്വഭാവാച്ച
രാത്രൗ ജാഗരണാദപി നിദ്രാ പുരുഷസ്യ സംഭവതി 71
താം മുഖഗൗരവഗാത്രപ്രതിലോലനനയനമീലനജഡത്വൈഃ
ജൃംഭണഗാത്രവിമർദൈരനുഭാവൈരഭിനയേത്പ്രാജ്ഞഃ 72
അപസ്മാരോ നാമ
ദേവയക്ഷനാഗബ്രഹ്മരാക്ഷസഭൂതപ്രേതപിശാച- ഗ്രഹണാനുസ്മരനോച്ഛിഷ്ടശൂന്യാഗാരസേവനാശുചി-
കാലാന്തരാപരിപതനവ്യാദ്യാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ
തസ്യ സ്ഫുരിതനിഃശ്വസിതോത്കമ്പിതധാവനപതനസ്വേദ-
സ്തംഭവദനഫേനജിഹ്വാപരിലേഹനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ
പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
ഭൂതപിശാചഗ്രഹണാനുസ്മരണോച്ഛിഷ്ടശൂന്യഗൃഹഗമനാഅത്
കാലാന്തരാതിപാതാദശുചേശ്ചഭവത്യപസ്മാരഃ 73
സഹസാ ഭൂമൗ പതനം പ്രവേപനം വദനഫേനമോക്ഷശ്ച
നിഃസഞ്ജ്ഞസ്യോത്ഥാനം രൂപാണ്യേതാന്യപസ്മാരേ 74
സുപ്തം നാമ നിദ്രാഭിഭവവിഷയോപഗമനക്ഷിതിതലശയന-
പ്രസാരണാനുകർഷണാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ
നിദ്രാസമുത്ഥം തദുച്ഛ്വസിതംസന്നഗാത്രാക്ഷിനിമീലന-
സർവേന്ദ്രിയ സമ്മോഹനോത്സ്വപ്നായിതാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയേത്
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
നിദ്രാഭിഭവേന്ദ്രിയോപരമണമോഹാഇർഹവേത്സുപ്തം
അക്ഷിനിമീലനോച്ഛ്വസനൈഃ സ്വപ്നായിതജൽപിതൈഃ കാര്യഃ 75
സോച്ഛ്വാസൈർനിഃശ്വാസൈർമന്ദാക്ഷിനിമീലനേന നിശ്ചേഷ്ടഃ
സർവേന്ദ്രിയസമ്മോഹാത്സുപ്തം സ്വപ്നൈശ്ച യുഞ്ജീത 76
വിബോധോ നാമ ആഹാരപരിണാമനിദ്രാച്ഛേദസ്വപ്നാന്ത-
തീവ്രശബ്ദശ്രവണാദിഭിർവിഭാവൈഃ സമുത്പദ്യതേ
തമഭിനയേജ്ജൃംഭണാക്ഷിപരിമർദനശയനമോക്ഷണാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്രാര്യാ ഭവതി -
ആഹാരവിപരിണാമാച്ഛബ്ദസ്പർശാദിഭിശ്ച സംഭൂതഃ
പ്രതിബോധസ്ത്വഭിനേയോ ജൃംഭണവദനാക്ഷിപരിമർദൈഃ 77
അമർഷോ നാമ വിദ്യൈശ്വര്യശൗര്യബലാധികൈരധിക്ഷിപ്തസ്യാവമാനിതസ്യ വാ
സമുത്പദ്യതേ തമഭിനയേച്ഛിരഃകമ്പനപ്രസ്വേദനാധോമുഖചിന്തന-
ധ്യാനാധ്യവസായോപായസഹായാന്വേഷണാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്ര ശ്ലോകൗ -
ആക്ഷിപ്താനാം സഭാമധ്യേ വിദ്യാശൗര്യബലാധികൈഃ
നൄണാമുത്സാഹസംയോഗാദമർഷോ നാമ ജായതേ 78
ഉത്സാഹാധ്യവസായാഭ്യാമധോമുഖവിചിന്തനൈഃ
ശിരഃപ്രകമ്പസ്വേദാദ്യൈസ്തം പ്രയുഞ്ജീത പണ്ഡിതഃ 79
അവഹിത്ഥം നാമ ആകാരപ്രച്ഛാദനാത്മകം തച്ച
ലജാഭയാപജയ-
ഗൗരവജൈഹ്മയാദിഭിർവിഭാവിഃ സമുത്പദ്യതേ
തസ്യാന്യഥാകഥനാവലോകിത-
കഥാഭംഗകൃതകധൈര്യാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ
അത്ര ശ്ലോകോ ഭവതി -
ധാർഷ്ട്യജൈഹ്മ്യാദിസംഭീതമവഹിത്ഥം ഭയത്മകം
തച്ചാഗണനയാ കാര്യം നാതീവോത്തരഭാഷണാത് 80
ഉഗ്രതാ ആമ ചൗര്യാഭിഗ്രഹാണനൃപാപരാധാസത്പ്രലാപാദിഭിർവിഭാവൈഃ
സമുത്പദ്യതേ
താം ച വധബന്ധനതാഡനനിർഭത്സനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയേത്
അത്രാര്യാ ഭവതി -
ചൗര്യാഭിഗ്രഹനവശാന്നൃപാപരാധാദഥോഗ്രതാ ഭവ്തി
വധബന്ധതാഡനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയസ്തസ്യാഃ 81
ഭവതി ചാത്ര ശ്ലോകഃ -
നാനാശാത്രാർഥബോധേന മതിഃ സഞ്ജായതേ നൃണാം
ശിഷ്യോപദേശാർഥകൃതസ്തസ്യാസ്ത്വഭിനയോ ഭവേത് 82
വ്യാധിർനാമ വാതപിത്തകഫസന്നിപാതപ്രഭവഃ തസ്യ ജ്വരാദയോ
വിശേഷാഃ ജ്വരസ്തു ദ്വിവിധഃ സശീതഃ സദാഹശ്ച
തത്ര സശീതോ നാമ പ്രവേപിതസർവാംഗോപ്കമ്പനനികുഞ്ചനാ-
ഗ്ന്യഭിലാഷരോമാഞ്ചഹനുവലനനാസാവികൂനനമുഖ-
ശോഷണപരിദേവിതാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനേയഃ സദാഹോ നാമ
വിക്ഷിപ്താംഗകരചരണഭൂമ്യഭിലാഷാനുലേപനശീതാഭി-
ലാഷപരിദേവനമുഖശോഷോത്ക്രുഷ്ടാദിഭിരനുഭാവൈഃ
യേ ചാന്യേ വ്യാധയസ്തേƒ പി ഖലു മുഖവികൂണനഗാത്ര-
സ്തംഭസ്രസ്താക്ഷിനിഃശ്വസനസ്തനിതോത്ക്രുഷ്ടവേപനാ-
ദിഭിരനുഭാവൈരഭിനേയാഃ
അത്ര ശ്ലോകോ ഭവതി -
സമാസതസ്തു വ്യാധീനാം കർതവ്യോƒ ഭിനയോ ബുധൈഃ
സ്രസ്താംഗഗാത്രവിക്ഷേപൈസ്തഥാ മുഖവികൂണനൈഃ 83
ഉന്മാദോ നാമ ഇഷ്ടജനവിയോഗവിഭവനാശാഭിഘാത-
വാതപിത്തശ്ലേഷ്മപ്രകോപാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ
തമനിമിത്തഹസിതരുദിതോത്ക്രുഷ്ടാസംബദ്ധപ്രലാപശയിതോപവിഷ്ടോത്ഥിത-
പ്രധാവിതനൃത്തഗീതപഠിതഭസ്മപാംസ്വവധൂലനതൃണനിർമാല്യകുചേല-
ചീരഘടകകപാലശരാവാഭരണധാരണോപഭോഗൈരനേകൈശ്ചാനവസ്ഥിതൈശ്ചേഷ്ടാ-
നുകരണാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയേത്
അത്രാര്യേ ഭവതഃ -
ഇഷ്ടജനവിഭവനാശാദഭിഘാതാദ്വാതപിത്തകഫകോപാത്
വിവിധാച്ചിത്തവികാരാദുന്മാദോ നാമ സംഭവതി 84
അനിമിത്തരുദിതഹസിതോപവിഷ്ടഗീതപ്രധാവിതോത്ക്രുഷ്ടൈഃ
അന്യൈശ്ച വികാരൈരകൃതൈരുന്മാദം സമ്പ്രയുഞ്ജീത 85
മരണം നാമ വ്യാധിജമഭിഘാതജഞ്ച തത്ര
യദാന്ത്രയകൃച്ഛൂലദോഷവൈഷമ്യ-
ഗണ്ഡപിടകജ്വരവിഷൂചികാദിഭിരുത്പദ്യതേ തദ്വ്യാധിപ്രഭവം
അഭിഘാതജം തു
ശസ്ത്രാഹിദംശവിഷപാനശ്വാപദഗജതുരഗരഥപശുയാനപാത-
വിനാശപ്രഭവം ഏതയോരഭിനയവിശേഷാന്വക്ഷ്യാമഃ -
തത്ര വ്യാധിജം വിഷണ്ണഗാഅത്രാവ്യായതാംഗവിചേഷ്ടിതനിമീലിതനയന-
ഹിക്കാശ്വാസോപേതാനവേക്ഷിതപരിജനാവ്യക്താക്ഷരകഥനാദിഭിരനുഭാവൈരഭിനയേത്
.
അത്ര ശ്ലോകോ ഭവതി -
വ്യാധീനാമേകഭാവോ ഹി മരണാഭിനയഃ സ്മൃതഃ
വിഷണ്ണഗാത്രൈർനിശ്ചേഷ്ടൈരിന്ദ്രിഅയൈശ്ച വിവർജിതഃ 86
അഭിഘാതജേ തു നാനാപ്രകാരാഅഭിനയവിശേഷാഃ.
ശസ്ത്രക്ഷതാഹിദഷ്ടവിഷപീത-
ഗജാദിപതിതശ്വാപദഹതാഃ യഥാ തത്ര ശസ്ത്രക്ഷതേ താവത്സഹസാ
ഭൂമിപതനവേപന-
സ്ഫുരണാദിഭിരഭിനയഃ പ്രയോക്തവ്യഃ അഹിദഷ്ടവിഷപീതയോർവിഷയോഗോ
യഥാ
കാർശ്യവേപഥുവിദാഹഹിക്കാഫേനസ്കന്ധഭംഗജഡതാമരണാനീത്യഷ്ടൗ
വിഷവേഗാഃ
അത്ര ശ്ലോകൗ ഭവതഃ -
കാർശ്യം തു പ്രഥമേ വേഗേ ദ്വിതീയേ വേപഥുർഭവേത്
ദാഹം തൃതീയേ ഹിക്കാം ച ചതുർഥേ സമ്പ്രയോജയേത് 87
ഫേനഞ്ച പഞ്ചമേ കുര്യാത്ഷഷ്ഠേ സ്കന്ധസ്യ ഭഞ്ജനം
ജഡതാം സപ്തമേ കുര്യാദഷ്ടമേ മരണം ഭവേത് 88
അത്രാര്യാ ഭവതി -
ശ്വാപദഗജതുരഗരഥോദ്ഭവം തു പശുയാനപതനജം വാƒ പി
ശാസ്ത്രക്ഷതവത്കുര്യാദനവേക്ഷിതഗാത്രസഞ്ചാരം 89
ഇത്യേവ മരണം ജ്ഞേയം നാനാവസ്ഥാന്തരാത്മകം
പ്രയോക്തവ്യം ബുധൈഃ സമ്യഗ്യഥാ ഭവാംഗചേഷ്ടിതൈഃ 90
ത്രാസോ നാമ വിദ്യുദുൽകാശനിപാതനിർഘാതാംബുധരമഹാസത്ത്വപശു-
രവാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ തമഭിനയേത്സങ്ക്ഷിപ്താംഗോത്കമ്പനവേപഥു-
സ്തംഭരോമാഞ്ചഗദ്ഗദപ്രലാപാദിഭിരനുഭാവൈഃ
അത്ര ശ്ലോകോ ഭവതി -
മഹാഭൈരവനാദദ്യൈസ്ത്രാസഃ സമുപജായതേ
സ്രസ്താംഗാക്ഷിനിമേഷൈശ്ച തസ്യ ത്വഭിനയോ ഭവേത് 91
വിതർകോ നാമ സന്ദേഹവിമർശവിപ്രതിപത്ത്യാദിഭിർവിഭാവൈരുത്പദ്യതേ
തമഭിന-
യേദ്വിവിധവിചാരിതപ്രശ്നസമ്പ്രധാരണമന്ത്രസംഗൂഹനാദിഭിരനുഭാവൈഃ
.
അത്ര ശ്ലോകോ ഭവതി -
വിചാരണാദിസംഭൂതഃ സന്ദേഹാതിശയാത്മകഃ
വിതർകഃ സോƒ ഭിനേയസ്തു ശിരോഭ്രൂക്ഷേപകമ്പനൈഃ 92
ഏവമേതേ ത്രയസ്ത്രിംശദ്വ്യഭിചാരിണോ ഭാവാ ദേശകാലാവസ്ഥാ-
നുരൂപ്യേണാമഗതപരഗതമധ്യസ്ഥാ ഉത്തമമധ്യമാധമൈഃ
സ്ത്രീപുംസൈഃ സ്വപ്രയോഗവശാദുപപാദ്യാ ഇതി
ത്രയസ്ത്രിംശദിമേ ഭാവാ വിജ്ഞേയാ വ്യഭിചാരിണഃ
സാത്ത്വികാംസ്തു പുനർഭാവാൻപ്രവക്ഷ്യാമ്യനുപൂർവശഃ 93
അത്രാഹ - കിമന്യേ ഭാവാഃ സത്ത്വേന വിനാƒ ഭിനീയന്തേ യസ്മാദുച്യതേ
ഏതേ സാത്ത്വികാ ഇതി അത്രോച്യതേ -
ഇഹ ഹി സത്ത്വം നാമ മനഃപ്രഭവം തച്ച സമാഹിതമനസ്ത്വാദുച്യതേ
.
മനസഃ സമാധൗ സത്ത്വനിഷ്പത്തിർഭവതി തസ്യ ച യോƒ സൗ സ്വഭാവോ
രോമാഞ്ചാശ്രുവൈവർണ്യാദിലക്ഷണോ യഥാഭാവോപഗതഃ സ ന
ശക്യോƒ ന്യമനസാ
കർതുമിതി ലോകസ്വഭാവാനുകരണത്വാച്ച നാട്യസ്യ സത്ത്വമീപ്സിതം
കോ ദൃഷ്ടാന്തഃ - ഇഹ ഹി നാട്യാധർമിപ്രവൃത്താഃ സുഖദുഃഖകൃതാ
ഭാവാസ്തഥാ
സത്ത്വവിശുദ്ധാഃ കാര്യാ യഥാ സരൂപാ ഭവന്തി തത്ര ദുഃഖം നാമ
രോദനാത്മകം
തത്കഥമദുഃഖിതേന സുഖം ച പ്രഹർഷാത്മകമസുഖിതേന വാഭിനേയം
ഏതദേവാസ്യ സത്ത്വം യത് ദുഃഖിതേന സുഖിതേന വാƒ ശ്രുരോമാഞ്ചൗ
ദർശിയിതവ്യൗ
ഇതി കൃത്വാ സാത്ത്വികാ ഭാവാ ഇത്യഭിവ്യാഖ്യാതാഃ ത ഇമേ -
സ്തംഭഃ സ്വേദോƒ ഥ രോമാഅഞ്ചഃ സ്വരഭേദോƒ ഥ വേപഥുഃ
വൈവർണ്യമശ്രുപ്രലയ ഇത്യഷ്ടൗ സാത്ത്വികാ മതാഃ 94
അത്രാര്യാഃ തത്ര -
ക്രോധഭയഹർഷലജാദുഃഖശ്രമരോഗതാപഘാതേഭ്യഃ
വ്യായാമക്ലമധർമൈഃ സ്വേദഃ സമ്പീഡനാച്ചൈവ 95
ഹർഷഭയശോകവിസ്മയവിഷാദരോഷാദിസംഭവഃ സ്തംഭഃ
ശീതഭയഹർഷരോഷസ്പർശജരാരോഗജഃ കമ്പഃ 96
ആനന്ദാമർഷാഭ്യാം ധൂമാഞ്ജനജൃംഭണാദ്ഭയാച്ഛോകാത്
അനിമേഷപ്രേക്ഷണതഃ ശീതാദ്രോഗാദ്ഭവേദശ്രു 97
ശീതക്രോധഭയശ്രമരോഗക്ലമതാപജം ച വൈവർണ്യം
സ്പർശഭയശീതഹർഷാത് ക്രോധാദ്രോഗാച്ച രോമാഞ്ചഃ 98
സ്വരഭേദോ ഭയഹർഷക്രോധജരാരൗക്ഷ്യരോഗമദജനിതഃ
ശ്രമമൂർഛമദനിദ്രാഭിഘാതമോഹാദിഭിഃ പ്രലയഃ 99
ഏവമേതേ ബുധൈർജ്ഞേയാ ഭാവാ ഹ്യഷ്ടൗ തു സാത്ത്വികാഃ
കർമ ചൈഷാം പ്രവക്ഷ്യാമി രസഭാവാനുഭാവകം 100
നിഃസഞ്ജ്ഞോ നിഷ്പ്രകമ്പശ്ച സ്ഥിതഃ ശൂന്യജഡാകൃതിഃ
സ്കന്നഗാത്രതയാ ചൈവ സ്തംഭം ത്വഭിനയേദ്ബുധഃ 101
വ്യജനഗ്രഹണാച്ചാപി സ്വേദാപനയനേന ച
സ്വേദസ്യാഭിനയോ യോജ്യസ്തഥാ വാതാഭിലാഷതഃ 102
മുഹുഃ കണ്ടികിതത്വേന തഥോല്ലുകസനേന ച
പുലകേന ച രോമാഞ്ചം ഗാത്രസ്പർശേന ദർശയേത് 103
സ്വരഭേദോƒ ഭിനേതവ്യോ ഭിന്നഗദ്ഗദനിസ്വനൈഃ
വേപനാത്സ്ഫുരണാത്കമ്പാദ്വേപഥും സമ്പ്രദർശയേത് 104
മുഖവർണപരാവൃത്ത്യാ നാഡീപീഡനയോഗതഃ
വൈവർണ്യമഭിനേതവ്യം പ്രയത്നാത്തദ്ധി ദുഷ്കരം 105
ബാഷ്പാംബുപ്ലുതനേത്രത്വാന്നേത്രസംമാർജനേന ച
മുഹുരശ്രുകണാപാതൈരസ്രം ത്വഭിനയേദ്ബുധഃ 106
നിശ്ചേഷ്ടോ നിഷ്പ്രകമ്പത്വാദവ്യക്തശ്വസിതാദപി
മഹീനിപതനാച്ചാപി പ്രലയാഭിനയോ ഭവേത് 107
ഏകോനപഞ്ചാശദിമേ യഥാവദ്ഭാവാസ്ത്ര്യവസ്ഥാ ഗദിതാ മയേഹ
ഭൂയശ്ച യേ യത്ര രസേ നിയോജ്യാസ്താൻ ശ്രോതുമർഹന്തി ച വിപ്രമുഖ്യാഃ
108
[അത്ര ശ്ലോകാഃ -
ശങ്കാവ്യാധിസ്തഥാഗ്ലാനിശ്ചിന്താസൂയാ ഭയം തഥാ
വിസ്മയശ്ച വിതർകശ്ച സ്തംഭശ്ചപലതാ തഥാ
രോമാഞ്ചഹർഷൗ നിദ്രാ ച തഥോന്മാദമദാവപി
സ്വേദശ്ചൈവാവഹിത്ഥം ച പ്രലയോ വേപഥുസ്തഥാ
വിഷാദശ്രമനിർവേദാ ഗർവാവേഗൗ ധൃതിഃ സ്മൃതിഃ
മതിർമോഹോ വിബോധശ്ച സുപ്തമൗത്സുക്യവർജിതേ
ക്രോധാമർഷൗ ച ഹാസശ്ച ശോകോƒ പസ്മാര ഏവ ച
ദൈന്യം ച മരണം ചൈവ രതിരുത്സാഹസംയുതാ
ത്രാസവൈവർണ്യരുദിതൈഃ സ്വരഭേദഃ ശമോƒ പി ച
ജഡതാ ച തഥാ ഷട് ച ചത്വാരിംശത്പ്രകീർതിതാഃ ]
ആലസ്യൗഗ്ര്യജുഗുപ്സാഖ്യൈരേവം ഭാവൈസ്തു വർജിതാഃ
ഉദ്ഭാവയന്തി ശൃംഗാരം സർവേ ഭാവാഃ സ്വസഞ്ജ്ഞയാ 109
[യഥാƒ വസരമേതേ ഹി സ്ഥായിസഞ്ചാരിസത്ത്വജാഃ
ഉദ്ദീപയന്തി ശൃംഗാരം രസമാസാദ്യ സഞ്ജ്ഞിതം ]
ഗ്ലാനിഃ ശങ്കാ ഹ്യസൂയാ ച ശ്രമശ്ചപലതാ തഥാ
സുപ്തം നിദ്രാവഹിത്ഥം ച ഹാസ്യേ ഭാവാഃ പ്രകീർതിതാഃ 110
നിർവേദശ്ചൈവ ചിന്താ ച ദൈന്യം ഗ്ലാന്യാസ്രമേവ ച
ജഡതാ മരണം ചൈവ വ്യാധിശ്ച കരുണേ സ്മൃതാഃ 111
ഗർവോƒ സൂയാ മദോത്സാഹാവാവേഗോƒ മർഷ ഏവ ച
ക്രോധശ്ചപലതൗഗ്ര്യം ച വിജ്ഞേയാ രൗദ്രസംഭവാഃ 112
അസമ്മോഹസ്തഥോത്സാഹ ആവേഗോ ഹർഷ ഏവ ച
മതിശ്ചൈവ തഥോഗ്രത്വമമർഷോ മദ ഏവ ച 113
രോമാഞ്ചഃ സ്വരഭേദശ്ച ക്രോധോƒ സൂയാ ധൃതിസ്തഥാ
ഗർവശ്ചൈവ വിതർകശ്ച വീരേ ഭാവാ ഭവന്തി ഹി 114
സ്വേദശ്ച വേപഥുശ്ചൈവ രോമാഞ്ചോ ഗദ്ഗദസ്തഥാ
ത്രാസശ്ച മരണശ്ചൈഅവ വൈവർണ്യം ച ഭയാനകേ 115
അപസ്മാരസ്തഥോന്മാദോ വിഷാദോ മദ ഏവ ച
മൃത്യുർവ്യാധിർഭയം ചൈവ ഭാവാ ബീഭത്സസംശ്രയാഃ 116
സ്തംഭഃ സ്വേദശ്ച മോഹശ്ച രോമാഞ്ചോ വിസ്മയസ്തഥാ
ആവേഗോ ജഡതാ ഹർഷോ മൂർഛാ ചൈവാദ്ഭുതാശ്രയാഃ 117
യേ ത്വേതേ സാത്ത്വികാ ഭാവാ നാനാഭിനയസംശ്രിതാഃ
രസേഷ്വേതേഷു സർവേ തേ ജ്ഞേയാ നാട്യപ്രയോക്തൃഭിഃ 118
ന ഹ്യേകരസജം കാവ്യം കിഞ്ചിദസ്തി പ്രയോഗതഃ
ഭാവോ വാപി രസോ വാപി പ്രവൃത്തിർവൃത്തിരേവ ച 119
[ബഹൂനാം സമവേതാനാം രൂപം യസ്യ ഭവേദ്ബഹു
സ മന്തവ്യോ രസഃ സ്ഥായീ ശേഷാഃ സഞ്ചാരിണോ മതാഃ
ദീപയന്തഃ പ്രവർതന്തേ യേ പുനഃ സ്ഥായിനം രസം
തേ തു സഞ്ചാരിണോ ജ്ഞേയാസ്തേ ഹി സ്ഥായിത്വമാഗതാഃ
വിഭാവാനുഭാവയുതോ ഹ്യംഗവസ്തുസമാശ്രയഃ
സഞ്ചാരിഭിസ്തു സംയുക്തഃ സ്ഥായ്യേവ തു രസോ ഭവേത്
സ്ഥായീ സത്ത്വാതിരേകേണ പ്രയോക്തവ്യഃ പ്രയോക്തൃഭിഃ
സഞ്ചാര്യാകാരമാത്രേണ സ്ഥായീ യസ്മാദവസ്ഥിതഃ
യേ ത്വേതേ സാത്ത്വികാ ഭാവാ നാനാഭിനയയോജിതാഃ
രസേഷ്വേതേഷു സർവേഷു തേ ജ്ഞേയാ നാട്യകോവിദൈഃ
ന ഹ്യേകരസജം കാവ്യം നൈകഭാവൈകവൃത്തികം
വിമർദേ രാഗമായാതി പ്രയുക്തം ഹി പ്രയത്നതഃ
ഭാവാ വാƒ പി രസാ വാƒ പി പ്രവൃത്തിർവൃത്തിരേവ വാ
ബീഭത്സാദ്ഭുതശാന്താനാം ത്രൈവിധ്യം നാത്ര കഥ്യതേ
ഷണ്ണാം രസാനാം ത്രൈവിധ്യം നാനാഭാവാരസാന്വിതം
സത്ത്വപ്രയോജിതോ ഹ്യർഥഃ പ്രയോഗോƒ ത്ര വിരാജതേ
വിദിത്വാ ഹി വിരാജന്തേ ലോകേ ചിത്രം ഹി ദുർലഭം ]
നാനാഭാവാർഥസമ്പന്നാഃ സ്ഥായിസത്ത്വാഭിചാരിണഃ
പുഷ്പാവകീർണാഃ കർതവ്യാഃ കാവ്യേഷു ഹി രസാ ബുധൈഃ 120
ഏവം രസാശ്ച ഭാവാശ്ച വ്യവസ്ഥാ നാടകേ സ്മൃതാഃ
യ ഏവമേതാഞ്ജാനാതി സ ഗച്ഛേത്സിദ്ധിമുത്തമാം 121
ഇതി ശ്രീഭാരതീയേ നാട്യശാസ്ത്രേ ഭാവവ്യഞ്ജകോ നാമ സപ്തമോƒ ധ്യായഃ