പ്രബോധസുധാകരം

പ്രബോധസുധാകരം രചന:ശങ്കരാചാര്യർ

പ്രബോധസുധാകരം

ദേഹനിന്ദാപ്രകരണം

നിത്യാനന്ദൈകരസം സച്ചിന്മാത്രം സ്വയഞ്ജ്യോതിഃ
പുരുഷോത്തമമജമീശം വന്ദേ ശ്രീയാദവാധീശം 1
യം വർണയിതും സാക്ശാച്ഛൃതിരപി മൂകേവ മൗനമാചരതി
സോƒസ്മാകം മനുജാനാം കിം വാചാം ഗോചരോ ഭവതി 2
യദ്യപ്യേവം വിദിതം തഥാപി പരിഭാഷിതോ ഭവേദേവ
അധ്യാത്മശാസ്ത്രസാരൈർഹരിചിന്തനകീർതനാഭ്യാസൈഃ 3
ക്ലൃപ്തൈർബഹുഭിരുപായൈരഭ്യാസജ്ഞാനഭക്ത്യാദ്യൈഃ
പുംസോ വിനാ വിരാഗം മുക്തേരധികാരിതാ ന സ്യാത് 4
വൈരാഗ്യമാത്മബോധോ ഭക്തിശ്ചേതി ത്രയം ഗദിതം
മുക്തേഃ സാധനമാദൗ തത്ര വിരാഗോ വിതൃഷ്ണതാ പ്രോക്താ 5
സാ ചാഹംമമതാഭ്യാം പ്രച്ഛന്നാ സർവദേഹേഷു
തത്രാഹന്താ ദേഹേ മമതാ ഭാര്യാദിവിഷയേഷു 6
ദേഹഃ കിമാത്മകോƒയം കഃ സംബന്ധോƒസ്യ വാ വിഷയൈഃ
ഏവം വിചാര്യമാണേƒഹന്താമമതേ നിവർതേതേ 7
സ്ത്രീപുംസോഃ സംയോഗാത്സമ്പാതേ ശുക്രശോണിതയോഃ
പ്രവിശഞ്ജീവഃ ശനകൈഃ സ്വകർമണാ ദേഹമാധത്തേ 8
മാതൃഗുരൂദരദര്യാം കഫമൂത്രപുരീഷപൂർണായാം
ജഠരാഗ്നിജ്വാലാഭിർനവമാസം പച്യതേ ജന്തുഃ 9
ദൈവാത്പ്രസൂതിസമയേ ശിശുസ്തിരശ്ചീനതാം യദാ യാതി
ശസ്ത്രൈർവിഖണ്ഡ്യ സ തദാ ബഹിരിഹ നിഷ്കാസ്യതേƒതിബലാത് 10
അഥവാ യന്ത്രച്ഛിദ്രാദ്യദ തു നിഃസാര്യതേ പ്രബലൈഃ
പ്രസവസമീരൈശ്ച തദാ യഃ ക്ലേശഃ സോƒപ്യനിർവാച്യഃ 11
ആധിവ്യാധിവിയോഗാത്മീയവിപത്കലഹദീർഘദാരിദ്രൈഃ
ജന്മാന്തരമപി യഃ ക്ലേശഃ കിം ശക്യതേ വക്തും 12
നരപശുവിഹംഗതിര്യഗ്യോനീനാം ചതുരശീതിലക്ശാണാം
കർമനിബദ്ധോ ജീവഃ പരിഭ്രമന്യാതനാ ഭുങ്ക്തേ 13
ചരമസ്തത്ര നൃദേഹസ്തത്രോജ്ജന്മാന്വയോത്പത്തിഃ
സ്വകുലാചാരവിചാരഃ ശ്രുതിപ്രചാരശ്ച തത്രാപി 14
ആത്മാനാത്മവിവേകോ നോ ദേഹസ്യ ച വിനാശിതാജ്ഞാനം
ഏവം സതി സ്വമായുഃ പ്രാജ്ഞൈരപി നീയതേ മിഥ്യാ 15
ആയുഃക്ശണലവമാത്രം ന ലഭ്യതേ ഹേമകോടിഭിഃ ക്വാപി
തച്ചേദ്ഗച്ഛതി സർവം മൃഷാ തതഃ കാധികാ ഹാനിഃ 16
നരദേഹാതിക്രമണാത്പ്രാപ്തൗ പശ്വാദിദേഹാനാം
സ്വതനോരപ്യജ്ഞാനേ പരമാർഥസ്യാത്ര കാ വാർതാ 17
സതതം പ്രവാഹ്യമാനൈർവൃഷഭൈരശ്വൈഃ ഖരൈർഗജൈർമഹിഷൈഃ
ഹാ കഷ്ടം ക്ശുത്കാമൈഃ ശ്രാന്തൈർനോ ശക്യതേ വക്തും 18
രുധിരത്രിധാതുമജ്ജാമേദോമാംസാസ്ഥിസംഹതിർദേഹഃ
സ ബഹിസ്ത്വചാ പിനദ്ധസ്തസ്മാന്നോ ഭക്ശ്യതേ കാകൈഃ 19
നാസാഗ്രാദ്വദനാദവാ കഫം മലം പായുതോ വിസൃജൻ
സ്വയമേവൈതി ജുഗുപ്സാമന്തഃ പ്രസൃതം ച നോ വേത്തി 20
പഥി പതിതമസ്ഥി ദൃഷ്ട്വാ സ്പർശഭയാദന്യമാർഗതോ യാതി
നോ പശ്യതി നിജദേഹം ചാസ്ഥിസഹസ്രാവൃതം പരിതഃ 21
കേശാവധി നഖരാഗ്രാദിദമന്തഃ പൂതിഗന്ധസമ്പൂർണം
ബഹിരപി ചാഗരുചന്ദനകർപൂരാദ്യൈർവിലേപയതി 22
യത്നാദസ്യ പിധത്തേ സ്വാഭാവികദോഷസംഘാതം
ഔപാധികഗുണനിവഹം പ്രകാശയഞ്ശ്ലാഘതേ മൂഢഃ 23
ക്ശതമുതന്നം ദേഹേ യദി ന പ്രക്ശാല്യതേ ത്രിദിനം
തത്രോത്പതന്തി ബഹവഃ ക്രിമയോ ദുർഗന്ധസങ്കീർണാഃ 24
യോ ദേഹഃ സുപ്തോƒഭൂത്സുപുഷ്പശയ്യോപശോഭിതേ തൽപേ
സമ്പ്രതി സ രജ്ജുകാഷ്ഠൈർനിയന്ത്രിതഃ ക്ശിപ്യതേ വഹ്നൗ 25
സിംഹാസനോപവിഷ്ടം ദൃഷ്ട്വാ യം മുദമവാപ ലോകോƒയം
തം കാലാകൃഷ്ടതനും വിലോക്യ നേത്രേ നിമീലയതി 26
ഏവംവിധോƒതിമലിനോ ദേഹോ യത്സത്തയാ ചലതി
തം വിസ്മൃത്യ പരേശം വഹത്യഹന്താമനിത്യേƒസ്മിൻ 27
ക്വാത്മാ സച്ചിദ്രൂപഃ ക്വ മാംസരുധിരാസ്ഥിനിർമിതോ ദേഹഃ
ഇതി യോ ലജ്ജതി ധീമാനിതരശരീരം സ കിം മനുതേ 28

വിഷയനിന്ദാപ്രകരണം

 
മൂഢഃ കുരുതേ വിഷയജകർദമസംമാർജനം മിഥ്യാ
ദുരദൃഷ്ടവൃഷ്ടിവിരസോ ദേഹോ ഗേഹം പതത്യേവ 29
ഭാര്യാ രൂപവിഹീനാ മനസഃ ക്ശോഭായ ജായതേ പുംസാം
അത്യന്തം രൂപാഢ്യാ സാ പരപുരുഷൈർവശീക്രിയതേ 30
യഃ കശ്ചിത്പരപുരുഷോ മ്ത്രം ഭൃത്യോƒഥവാ ഭിക്ശുഃ
പശ്യതി ഹി സാഭിലാഷം വിലക്ശണോദാരരൂപവതീം 31
യം കഞ്ചിത്പുരുഷവരം സ്വഭർതുരതിസുന്ദരം ദൃഷ്ട്വാ
മൃഗയതി കിം ന മൃഗാക്ശീ മനസേവ പരസ്ത്രിയം പുരുഷഃ 32
ഏവം സുരൂപനാര്യാ ഭർതാ കോപാത്പ്രതിക്ശണം ക്ശീണഃ
നോ ലഭതേ സുഖലേശം ബലിമിവ ബലിഭുഗ്ബഹുഷ്വേകഃ 33
വനിതാ നിതാന്തമജ്ഞാ സ്വാജ്ഞാമുല്ലംഘ്യ വർതതേ യദി സാ
ശത്രോരപ്യധികതരാ പരഭിലാഷിണ്യസൗ കിമുത 34
ലോകോ നാപുത്രസ്യാസ്തീതി ശ്രുത്യാസ്യ കഃ പ്രഭാഷിതോ ലോകഃ
മുക്തിഃ സംസരണം വാ തദന്യലോകോƒഥവാ നാദ്യഃ 35
സർവേƒപി പുത്രഭാജസ്തന്മുക്തൗ സംസൃതിർഭവതി
ശ്രവണാദയോƒപ്യുപായാ മൃഷാ ഭവേയുസ്തൃതീയേƒപി 36
തത്പ്രാപ്ത്യുപായസത്ത്വാദ്ദ്വിതീയപക്ശേƒപ്യപുത്രസ്യ
പുത്രേഷ്ട്യാദികയാഗപ്രവൃത്തയേ വേദവാദോƒയം 37
നാനാശരീരകഷ്ടൈർധനവ്യയൈഃ സാധ്യതേ പുത്രഃ
ഉത്പന്നമാത്രപുത്രേ ജീവിതചിന്താ ഗരീയസീ തസ്യ 38
ജീവന്നപി കിം മൂർഖഃ പ്രാജ്ഞഃ കിം വാ സുശീലഭാഗ്ഭവിതാ
ജാരശ്ചൗരഃ പിശുനഃ പതിതോ ദ്യൂതപ്രിയഃ ക്രൂരഃ 39
പിതൃമാതൃബന്ധുഘാതീ മനസഃ ഖേദായ ജായതേ പുത്രഃ
ചിന്തയതി താതനിധനം പുത്രോ ദ്രവ്യാദ്യധീശതാഹേതോഃ 40
സർവഗുണൈരുപപന്നഃ പുത്രഃ കസ്യാപി കുത്രചിദ്ഭവതി
സോƒൽപായൂ രുഗ്ണോ വാ ഹ്യനപത്യോ വാ തഥാപി ഖേദായ 41
പുത്രാത്സദ്ഗതിരിതി ചേത്തദപി പ്രായോƒസ്തി യുക്ത്യസഹം
ഇത്ഥം ശരീരകഷ്ടൈർദുഃഖം സമ്പ്രാർഥ്യതേ മൂഢൈഃ 42
പിതൃമാതൃബന്ധുഭഗിനീപിതൃവ്യജാമാതൃമുഖ്യാനാം
മാർഗസ്ഥാനാമിവ യുതിരനേകയോനിഭ്രമാത്ക്ശണികാ 43
ദൈവം യാവദ്വിപുലം യാവത്പ്രചുരഃ പരോപകാരശ്ച
താവത്സർവേ സുഹൃദോ വ്യത്യയതഃ ശത്രവഃ സർവേ 44
അശ്നന്തി ചേദനുദിനം വന്ദിന ഇവ വർണയന്തി സന്തൃപ്താഃ
തച്ചേദ്ദ്വിത്രദിനാന്തരമഭിനിന്ദന്തഃ പ്രകുപ്യന്തി 45
ദുർഭരജഠരനിമിത്തം സമുപാർജയിതും പ്രവർതതേ ചിത്തം
ലക്ശാവധി ബഹുവിത്തം തഥാപ്യലഭ്യം കപർദികാമാത്രം 46
ലബ്ധശ്ചേദധികോƒർഥഃ പത്ന്യാദീനാം ഭവേത്സ്വാർഥഃ
നൃപചൗരതോƒപ്യനർഥസ്തസ്മാദൃവ്യോദ്യമോ വ്യർഥഃ 47
അന്യായമർഥഭാജം പശ്യതി ഭൂപോƒധ്വഗാമിനം ചൗരഃ
പിശുനോ വ്യസനപ്രാപ്തിം ദായാദാനാം ഗണഃ കലഹം 48
പാതകഭരൈരനേകൈരർഥം സമുപാർജയന്തി രാജാനഃ
അശ്വമതംഗജഹേതോഃ പ്രതിക്ശണം നാശ്യതേ സോƒർഥഃ 49
രാജ്യാന്തരാഭിഗമനാദ്രണഭംഗാന്മന്ത്രിഭൃത്യദോഷാദ്വാ
വിഷശസ്ത്രഗുപ്തഘാതാന്മഗ്നാശ്ചിന്താർണവേ ഭൂപാഃ 50

മനോനിന്ദാപ്രകരണം

 
ഹസതി കദാചിദ്രൗതി ഭ്രാന്തം സദ്ദശ ദിശോ ഭ്രമതി
ഹൃഷ്ടം കദാപി രുഷ്ടം ശിഷ്ടം ദുഷ്ടം ച നിന്ദതിസ്തൗതി 51
കിമപി ദ്വേഷ്ടി സരോഷം ഹ്യാത്മാനം ശ്ലാഘതേ കദാചിദപി
ചിത്തം പിശാചമഭവദ്രാക്ശസ്യാ തൃഷ്ണയാ വ്യാപ്തം 52
ദംഭാഭിമാനലോഭൈഃ കാമക്രോധോരുമത്സരൈശ്ചേതഃ
ആകൃഷ്യതേ സമന്താച്ഛ്വഭിരിവ പതിതാസ്ഥിവന്മാർഗേ 53
തസ്മാച്ഛുദ്ധവിരാഗോ മനോƒഭിലഷിതം ത്യജേദർഥം
തദനഭിലഷിതം കുര്യാന്നിർവ്യാപാരം തതോ ഭവതി 54

വിഷയനിഗ്രഹപ്രകരണം

 
സംസൃതിപാരാവാരേ ഹ്യഗാധവിഷയോദകേന സമ്പൂർണേ
നൃശരീരമംബുതരണം കർമസമീരൈരതസ്തതശ്ചലതി 55
ഛിദ്രൈർനവഭിരുപേതം ജീവോ നൗകാപതിർമഹാനലസഃ
ഛിദ്രാണാമനിരോധാജ്ജലപരിപൂർണ പതത്യധഃ സതതം 56
ഛിദ്രാണാം തു നിരോധാത്സുഖേന പാരം പരം യാതി
തസ്മാദിന്ദ്രിയനിഗ്രഹമൃതേ ന കശ്ചിത്തരത്യനൃതം 57
പശ്യതി പരസ്യ യുവതി സകാമമപി തന്മനോരഥം കുരുതേ
ജ്ഞാത്വൈവ തദപ്രാപ്തിം വ്യർഥം മനുജോƒതിപാപഭാഗ്ഭവതി 58
പിശുനൈഃ പ്രകാമമുദിതാം പരസ്യ നിന്ദാം ശ്രുണോതി കർണാഭ്യാം
തേന പരഃ കിം മ്രിയതേ വ്യർഥം മനുജോƒതിപാപഭാഗ്ഭവതി 59
അനൃതം പരാപവാദം രസനാ വദതി പ്രതിക്ശണം തേന
പരഹാനിർലബ്ധിഃ കാ വ്യർഥം മനുജോƒതിപാപഭാഗ്ഭവതി 60
വിഷയേന്ദ്രിയയോര്യോഗേ നിമേപസമയേന യത്സുഖം ഭവതി
വിഷയേ നഷ്ടേ ദുഃഖം യാവജ്ജിവം ച തത്തയോർമധ്യേ 61
ഹേയമുപാദേയം വാ പ്രവിചാര്യ സുനിശ്ചിതം തസ്മാത്
അൽപസുഖസ്യ ത്യാഗാദനൽപദുഃഖം ജഹാതി സുധീഃ 62
ധീവരദത്തമഹാമിഷമശ്നന്വൈസാരിണോ മ്രിയതേ
തദ്വദ്വിഷയാൻഭുഞ്ജൻകലാകൃഷ്ടോ നരഃ പതതി 63
ഉരഗഗ്രസ്താർധതനുർഭേകോƒശ്നാതീഹ മക്ശികാഃ ശതശഃ
ഏവം ഗതായുരപി സന്വിഷയാൻസമുപാര്യത്യന്ധഃ 64

മനിനിഗ്രഹപ്രകരണം

  
സ്വീയോദ്ഗമതോയവഹാ സാഗരമുപയാതി നീചമാർഗേണ
സാ ചേദുദ്ഗമ ഏവ സ്ഥിരാ സതീ കിം ന യാതി വാർധിത്വം 65
ഏവം മനഃ സ്വഹേതും വിചാരയത്സുസ്ഥിരം ഭവേദന്തഃ
ന ബഹിർവോദേതി തദാ കിം നാത്മത്വം സ്വയം യാതി 66
വർഷാസ്വംഭഃപ്രചയാത്കൂപേ ഗുരുനിർഝരേ പയഃ ക്ശാരം
ഗ്രീഷ്മേണൈവ തു ശുഷ്കേ മാധുര്യം ഭജതി തത്രാംഭഃ 67
തദ്വദ്വിഷയോദ്രിക്തം തമഃപ്രധാനം മനഃ കലുഷം
തസ്മിന്വിരാഗശുഷ്കേ ശനകൈരാവിർഭവേത്സത്ത്വം 68
യം വിഷയമപി ലഷിത്വാ ധാവതി ബാഹ്യേന്ദ്രിയദ്വാരാ
തസ്യാപ്രാപ്തൗ ഖിദ്യതി തഥാ യഥാ സ്വം ഗതം കിഞ്ചിത് 69
നഗനഗരദുർഗദുർഗമസരിതഃ പരിതഃ പരിഭ്രമച്ചേതഃ
യദി നോ ലഭതേ വിഷയം വിഷയന്ത്രിതമിവ ഖിന്നമായാതി 70
തുംബീഫ്ലം ജലാന്തർബലാദധഃ ക്ശിപ്തമപ്യുപൈത്യൂർധ്വം
തദ്വന്മനഃ സ്വരൂപേ നിഹിതം യത്നാദ്ബഹിര്യാതി 71
ഇഹ വാ പൂർവഭവേ വാ സ്വകർമണൈവാർജിതം ഫലം യദ്യത്
ശുഭമശുഭം വാ തത്തദ്ഭോഗോƒപ്യപ്രാർഥിതോ ഭവതി 72
ചേതഃപശുമശുഭപഥം പ്രധാവമാനം നിരാകർതും
വൈരാഗ്യമേകമുചിതം ഗലകാഷ്ഠം നിർമിതം ധാത്രാ 73
നിദ്രാവസരേ യത്സുഖമേതത്കിം വിഷയജം യസ്മാത്
ന ഹി ചേന്ദ്രിയപ്രദേശാവസ്ഥാനം ചേതസോ നിദ്രാ 74
അദ്വാരതുംഗകുഡ്യേ ഗൃഹേƒവരുദ്ധോ യഥാ വ്യാഘ്രഃ
ബഹുനിർഗമപ്രയത്നൈഃ ശ്രാന്തസ്തിഷ്ഠതി പതഞ്ശ്വസംശ്ച തഥാ 75
സർവേന്ദ്രിയാവരോധാദുദ്യോഗശതൈരനിർഗമം വീക്ശ്യ
ശാന്തം തിഷ്ഠതി ചേതോ നിരുദ്യമത്വം തദാ യാതി 76
പ്രാണസ്പന്ദനിരോധാത്സത്സംഗാദ്വാസനാത്യാഗാത്
ഹരിചരണഭക്തിയോഗാന്മനഃ സ്വവേഗം ജഹാതി ശനൈഃ 77

വൈരാഗ്യപ്രകരണം

പരഗൃഹഗൃഹിണീപുത്രദ്രവിണാനാമാഗമേ വിനാശേ വാ
കഥിതൗ ഹർഷവിഷാദൗ കിം വാ സ്യാതാം ക്ശണം സ്ഥാതുഃ 78
ദൈവാത്സ്ഥിതം ഗതം വാ യം കഞ്ചിദ്വിഷയമീഡ്യമൽപം വാ
നോ തുഷ്യന്ന ച സീദന്വീക്ശ്യ ഗൃഹേഷ്വതിഥിവന്നിവസേത് 79
മമതാഭിമാനശൂന്യോ വിഷയേഷു പരാങ്മുഖഃ പുരുഷഃ
തിഷ്ഠന്നപി നിജസദനേ ന ബാധ്യതേ കർമഭിഃ ക്വാപി 80
കുത്രാപ്യരണ്യദേശേ സുനീലതൃണവാലികോപചിതേ
ശീതലതരുതലഭൂമൗ സുഖം ശയാനസ്യ പുരുഷസ്യ 81
തരവഃ പത്രഫലാഢ്യാഃ സുഗന്ധശീതാനിലാഃ പരിതഃ
കലകൂജിതവരവിഹഗാഃ സരിതോ മിത്രാണി കിം ന സ്യുഃ 82
വൈരാഗ്യഭാഗ്യഭാജഃ പ്രസന്നമനസോ നിരാശസ്യ
അപ്രാർഥിതഫലഭോക്തുഃ പുംസോ ജന്മനി കൃതാർഥതേഹ സ്യാത് 83
ദ്രവ്യം പല്ലവതശ്ച്യുതം യദി ഭവേത്ക്വാപി പ്രമാദാത്തദാ
    ശോകായാഥ തദർപിതം ശ്രുതവതേ തോഷായ ച ശ്രേയസേ
സ്വാതന്ത്ര്യാദ്വിഷയാഃ പ്രയാന്തി യദമീ ശോകായ തേ സ്യുശ്ചിരം
     സന്ത്യക്താഃ സ്വയമേവ ചേത്സുഖമയം നിഃശ്രേയസം തന്വതേ 84
വിസ്മൃത്യാത്മനിവാസമുത്കടഭവാടവ്യാം ചിരം പര്യട\-
     ൻസന്താപത്രയദീർഘദാവദഹനജ്വാലാവലീവ്യാകുലഃ
വൽഗൻഫൽഗുഷു സുപ്രദീപ്തനയനശ്ചേതഃകുരംഗോ ബലാ\-
     ദാശാപാശവശീകൃതോƒപി വിഷയവ്യാഘ്രൈർമൃഷാഹന്യതേ 85

ആത്മസിദ്ധിപ്രകരണം

 
ഉത്പന്നേƒപി വിരാഗേ വിനാ പ്രബോധം സുഖം ന സ്യാത്
സ ഭവേദ്ഗുരൂപദേശാത്തസ്മാദ്ഗുരുമാശ്രയേത്പ്രഥമം 86
യദ്യപി ജലധേരുദകം യദ്യപി വാ പ്രേരകോƒനിലസ്തത്ര
തദപി പിപാസാകുലിതഃ പ്രതീക്ശതേ ചാതകോ മേഘം 87
ത്രേധാ പ്രതീതിരുക്താ ശാസ്ത്രാദ്ഗുരുതസ്തഥാത്മനസ്തത്ര
ശാസ്ത്രപ്രതീതിരാദൗ യദ്വന്മധുരോ ഗുഡോƒസ്തീതി 88
അഗ്രേ ഗുരുപ്രതീതിർദൂരാദ്ഗുഡദർശനം യദ്വത്
ആത്മപ്രതീതിരസ്മാദ്ഗുഡഭക്ശണജം സുഖം യദ്വത് 89
രസഗന്ധരൂപശബ്ദസ്പർശാ അന്യേ പദാർഥാശ്ച
കസ്മാദനുഭൂയന്തേ നോ ദേഹാന്നേന്ദ്രിയഗ്രാമാത് 90
മൃതദേഹേന്ദ്രിയവർഗോ യതോ ന ജാനാതി ദാഹജം ദുഃഖം
പ്രാണശ്ചേന്നിദ്രായാം തസ്കരബാധാം സ കിം വേത്തി 91
മനസോ യദി വാ വിഷയസ്തദ്യുഗപത്കിം ന ജാനാതി
തസ്യ പരാധീനത്വാദ്യതഃ പ്രമാദസ്യ കസ്ത്രാതാ 92
ഗാഢധ്വാന്തഗൃഹാന്തതഃ ക്ശിതിതലേ ദീപം നിധായോജ്ജ്വലം
  പഞ്ചച്ഛിദ്രമധോമുഖം ഹി കലശം തസ്യോപരി സ്ഥാപയേത്
തദ്ബാഹ്യേ പരിതോƒനുരന്ധ്രമമലാം വീണാം ച കസ്തൂരികാം
  സദ്രത്നം വ്യജനം ന്യസേച്ച
കലശച്ഛിദ്രാധ്വനിർഗച്ഛതാം 93
തേജോംശേന പൃഥക്പദാർഥനിവഹജ്ഞാനം ഹി യജ്ജായതേ
  തദ്രന്ധ്രൈഃ കലശേന വാ കിമു മൃദോ ഭാണ്ഡേന തൈലേന വാ
കിം സൂത്രേണ ന ചൈതദസ്തി രുചിരം പ്രത്യക്ശബാധാദതോ
  ദീപജ്യോതിരിഹൈകമേവ ശരണം ദേഹേ തഥാത്മാ സ്ഥിതഃ 94

മായാസിദ്ധിപ്രകരണം

 
ചിന്മത്രഃ പരമാത്മാ ഹ്യപശ്യദാത്മാനമാത്മതയാ
അഭവത്സോƒഹംനാമാ തസ്മാദാസീദ്ഭിദോ മൂലം 95
ദ്വേധൈവ ഭാതി തസ്മാത്പതിശ്ച പത്നീ ച തൗ ഭവേതാം വൈ
തസ്മാദയമാകാശസ്ത്രിധൈവ പരിപൂര്യതേ സതതം 96
സോƒയമപീക്ശാം ചക്രേ തതോ മനുഷ്യാ അജായന്ത
ഇത്യുപനിഷദഃ പ്രാഹുർദയിതാം പ്രതി യാജ്ഞവൽക്യോക്ത്യാ 97
ചിരമാനന്ദാനുഭവാത്സുഷുപ്തിരിവ കാപ്യവസ്ഥാഭൂത്
പരമാത്മനസ്തു തസ്മാത്സ്വപ്നവദേവോത്ഥിതാ മായാ 98
സദസദ്വിലക്ശണാസൗ പരമാത്മസദാശ്രയാനാദിഃ
സാ ച ഗുണത്രയരൂപാ സൂതേ സചരാചരം വിശ്വം 99
മായാ താവദദൃശ്യാ ദൃശ്യം കാര്യം കഥം ജനയേത്
തന്തുഭിരദൃശ്യരൂപൈഃ പടോƒത്ര ദൃശ്യഃ കഥം ഭവതി 100
സ്വപ്നേ സുരതാനുഭവാച്ഛുക്രദ്രാവോയഥാ ശുഭേ വസനേ
അനൃതം രതം പ്രബോധേ വസനോപഹതിർഭവേത്സത്യാ 101
സ്വപ്നേ പുരുഷഃ സത്യോ യോഷിദസത്യാ തയോര്യുതിശ്ച മൃഷാ
ശുക്രദ്രാവഃ സത്യസ്തദ്വത്പ്രകൃതേƒപി സംഭവതി 102
ഏവമദൃശ്യാ മായാ തത്കാര്യം ജഗദിദം ദൃശ്യം
മായാ താവദിയം സ്യാദ്യാ സ്വവിനാശേന ഹർഷദാ ഭവതി 103
രജനീവാതിദുരന്താ ന ലക്ശ്യതേƒത്ര സ്വഭവോƒസ്യാഃ
സൗദാമിനീവ നശ്യതി മുനിഭിഃ സമ്പ്രക്ശ്യമാണൈവ 104
മായാ ബ്രഹ്മോപഗതാവിദ്യാ ജീവാശ്രയാ പ്രോക്താ
ചിദശ്ചിദ്ഗ്രന്ഥിശ്ചേതസ്തദക്ശയം ജ്ഞേയമാ മോക്ശാത് 105
ഘടമഠകുഡ്യൈരാവൃതമാകാശം തത്തദാഹ്വയം ഭവതി
തദ്വദവിദ്യാവൃതമിഹ ചൈതന്യം ജീവ ഇത്യുക്തഃ 106
നനു കഥമാവരണം സ്യാദജ്ഞാനം ബ്രഹ്മണോ വിശുദ്ധസ്യ
സൂര്യസ്യേവ തമിസ്രം രാത്രിഭവം സ്വപ്രകാശസ്യ 107
ദിനകരകിരണോത്പന്നൈർമേഘൈരാച്ഛാദ്യതേ യഥാ സൂര്യഃ
ന ഖലു ദിനസ്യ ദിനത്വം തൈർവികൃതൈഃ സാന്ദ്രസംഘാതൈഃ 108
അജ്ഞാനേന തഥാത്മാ ശുദ്ധോƒപി ച്ഛാദ്യതേ സുചിരം
ന പരന്തു ലോകസിദ്ധാ പ്രാണിഷു തച്ചേതനാശക്തിഃ 109

ലിംഗദേഹാദിനിരൂപണപ്രകരണം

സ്ഥൂലശരീരസ്യാന്തർലിംഗശരീരം ച തസ്യാന്തഃ
കാരണമസ്യാപ്യന്തസ്തതോ മഹാകാരണം തുര്യം 110
സ്ഥൂലം നിരൂപിതം പ്രാഗധുനാ സൂക്ശ്മാദിതോ ബ്രൂമഃ
അംഗുഷ്ഠമാത്രഃ പുരുഷഃ ശ്രുതിരിതി യത്പ്രാഹ തത്സൂക്ശ്മം 111
സൂക്ശ്മാണി മഹാഭൂതാന്യസവഃ പഞ്ചേന്ദ്രിയാണി പഞ്ചൈവ
ഷോഡഷമന്തഃകരണം തത്സംഘാതോ ഹി ലിംഗതനുഃ 112
തത്കാരണം സ്മൃതം യത്തസ്യാന്തർവാസനാജാലം
തസ്യ പ്രവൃത്തിഹേതുർബുദ്ധ്യാശ്രയമത്ര തുര്യം സ്യാത് 113
തത്സാരഭൂതബുദ്ധോ യത്പ്രതിഫലിതം തു ശുദ്ധചൈതന്യം
ജീവഃ സ ഉക്ത ആദ്യൈര്യോƒഹമിതി സ്ഫൂർതികൃദ്വപുഷി 114
ചരതരതരംഗസംഗാത്പ്രതിബിംബം ഭാസ്കരസ്യ ച ചലം സ്യാത്
അസ്തി തഥാ ചഞ്ചലതാ ചൈതന്യേ ചിത്തചാഞ്ചല്യാത് 115
നന്വർകപ്രതിബിംബഃ സലിലാദിഷുയഃ സ ചാവഭാസയതി
കിമിതരപദാർഥനിവഹം പ്രതിബിംബോƒപ്യാത്മനസ്തദ്വത് 116
പ്രതിഫലിതം യത്തേജഃ സവിതുഃ കാംസ്യാദിപാത്രേഷു
തദനു പ്രവിഷ്ടമന്തർഗൃഹമന്യാർഥാൻപ്രകാശയതി 117
ചിത്പ്രതിബിംബസ്തദ്വദ്ബുദ്ധിഷു യോ ജീവതാം പ്രാപ്തഃ
നേത്രാദീന്ദ്രിയമാർഗൈർബഹിരർഥാൻസോƒവഭാസയതി 118

അദ്വൈതപ്രകരണം

 
തദിദം യ ഏവമാര്യോ വേദ ബ്രഹ്മാഹമസ്മീതി
സ ഇദം സർവം ച സ്യാത്തസ്യ ഹി ദേവാശ്ച നേശതേ ഭൂത്യാ 119
യേഷാം സ ഭവത്യാത്മാ യോƒന്യാമഥ ദേവതാമുപാസ്തേ യഃ
അഹമന്യോƒസാവന്യശ്ചേത്ഥം യോ വേദ പശുവത്സഃ 120
ഇത്യുപനിഷദാമുക്തിസ്തഥാ ശ്രുതിർഭഗവദുക്തിശ്ച
ജ്ഞാനീ ത്വാത്മൈവേയം മതിർമമേത്യത്ര യുക്തിരപി 121
ഋജു വക്രം വാ കാഷ്ഠം ഹുതാശദഗ്ധം സദഗ്നിതാം യാതി
തത്കിം ഹസ്തഗ്രാഹ്യം ഋജുവക്രാകാരസത്ത്വേƒപി 122
ഏവം യ ആത്മനിഷ്ഠോ ഹ്യാത്മാകാരശ്ച ജായതേ പുരുഷഃ
ദേഹീവ ദൃശ്യതേƒസൗ പരം ത്വസൗ കേവലോ ഹ്യാത്മാ 123
പ്രതിഫലതി ഭാനുരേകോƒനേകശരാവോദകേഷു യഥാ
തദ്വദസൗ പരമാത്മാ ഹ്യേകോƒനേകേഷു ദേഹേഷു 124
ദൈവാദേകശരാവേ ഭഗ്നേ കിം വാ വിലീയതേ സൂര്യഃ
പ്രതിബിംബചഞ്ചലത്വാദർകഃ കിം ചഞ്ചലോ ഭവതി 125
സ്വവ്യാപാരം കുരുതേ യഥൈകസവിതുഃ പ്രകാശേന
തദ്വച്ചരാചരമിദം ഹ്യേകാത്മസത്തയാ ചലതി 126
യേനോദകേന കദലീചമ്പകജാത്യാദയഃ പ്രവർധന്തേ
മൂലകപലാണ്ഡുലശുനാസ്തേനൈവൈതേ വിഭിന്നരസഗന്ധാഃ 127
ഏകോ ഹി സൂത്രധാരഃ കാഷ്ഠപ്രകൃതീരനേകശോ യുഗപത്
സ്തംഭാഗ്രപട്ടികായാം നർതയതീഹ പ്രഗൂഢതയാ 128
ഗുഡഖണ്ഡശർകരാദ്യാ ഭിന്നാഃ സ്യുർവികൃതയോ യഥൈകേക്ശോഃ
കേയൂരകങ്കണാദ്യാ യഥൈകഹേമ്നോ ഭിദാശ്ച പൃഥക് 129
ഏവം പൃഥക്സ്വഭാവം പൃഥഗാകാരം പൃഥഗ്വൃത്തി
ജഗദുച്ചാവചമുച്ചൈരേകേനൈവാത്മനാ ചലതി 130
സ്കന്ധധൃതസിദ്ധമന്നം യാവന്നാശ്നാതി മാർഗഗസ്താവത്
സ്പർശഭയക്ശുത്പീഡേ തസ്മിൻഭുക്തേ ന തേ ഭവതഃ 131
മാനുഷമതംഗമഹിഷശ്വസൂകരാദിഷ്വനുസ്യൂതം
യഃ പശ്യതി ജഗദീശം സ ഏവ ഭുങ്ക്തേƒദ്വയാനന്ദം 132

കർതൃത്വഭോക്തൃത്വപ്രകരണം

 
യദ്വത്സൂര്യേƒഭ്യുദിതേ സ്വവ്യവഹാരം ജനഃ കുരുതേ
തം ന കരോതി വിവസ്വാന്ന കാരയതി തദ്വദാത്മാപി 133
ലോഹേ ഹുതഭുഗ്വ്യാപ്തേ ലോഹാന്തരതാഡ്യമാനേƒപി
തസ്യാന്തർഗതവഹ്നേഃ കിം സ്യാന്നിർഘാതജം ദുഃഖം 134
നിഷ്ഠുരകുഠാരഘാതൈഃ കാഷ്ഠേ സഞ്ഛേദ്യമാനേƒപി
അന്തർവർതീ വഹ്നിഃ കിം ഘാതൈശ്ഛേദ്യതേ തദ്വത് 135
ബ്രൂതേ ശ്രുതിരപി ഭൂയോƒനശ്നന്നന്യോƒഭിചാകശീത്യാദി 136
നിശി വേശ്മനി പ്രദീപേ ദീപ്യതി ചൗരസ്തു വിത്തമപഹരതി
ഈരയതി വാരയതി വാ തം ദീപഃ കിം തഥാത്മാപി 137
ഗേഹാന്തേ ദൈവവശാത്കസ്മിംശ്ചിത്സമുദിതേ വിപന്നേ വാ
ദീപസ്തുഷ്യത്യഥവാ ഖിദ്യതി കിം തദ്വദാത്മാപി 138

സ്വപ്രകാശതാപ്രകരണം

രവിചന്ദ്രവഹ്നിദീപപ്രമുഖാഃ സ്വപരപ്രകാശാഃ സ്യുഃ
യദ്യപി തഥാപ്യമീഭിഃ പ്രകാശ്യതേ ക്വാപി നൈവാത്മാ 139
ചക്ശുർദ്വാരൈവ സ്യാത്പരാത്മനാ ഭാനമേതേഷാം
യദ്വാ തേƒപി പദാർഥാ ന ജ്ഞായന്തേƒഥ കേവലാലോകാത് 140
തത്രാപ്യക്ശിദ്വാരാ സഹായഭൂതോ ന ചേദാത്മാ
നോ ചേത്സത്യാലോകേ പശ്യത്യന്ധഃ കഥം നാർഥാൻ 141
സത്യാത്മന്യപി കിം നോ ജ്ഞാനം തച്ചേന്ദ്രിയാന്തരേണ സ്യാത്
അന്ധേ ദൃക്പ്രതിബന്ധേ കരസംബന്ധേ പദാർഥഭാനം ഹി 142
ജാനാതി യേന സർവം കേന ച തം വാ വിജാനീയാത്
ഇത്യുപനിഷദാമുക്തിർബധ്യത ആത്മാത്മനാ തസ്മാത് 143

നാദാനുസന്ധാനപ്രകരണം

 
യാവത്ക്ശണം ക്ശണാർധം സ്വരൂപപരിചിന്തനം ക്രിയതേ
താവദ്ദക്ശിണകർണേ ത്വനാഹതഃ ശ്രൂയതേ ശബ്ദഃ 144
സിദ്ധ്യാരംഭസ്ഥിരതാവിശ്രമവിശ്വാസബീജശുദ്ധീനാം
ഉപലക്ശണം ഹി മനസഃ പരമം നാദാനുസന്ധനം 145
ഭേരീമൃദംഗശംഖാദ്യാഹതനാദേ മനഃ ക്ശണം രമതേ
കിം പുനരനാഹതേƒസ്മിന്മധുമധുരേƒഖണ്ഡിതേ സ്വച്ഛേ 146
ചിത്തം വിഷയോപരമാദ്യഥാ യഥാ യാതി നൈശ്ചല്യം
വേണോരിവ ദീർഘതരസ്തഥാ തഥാ ശ്രൂയതേ നാദഃ 147
നാദാഭ്യന്തർവർതി ജ്യോതിര്യദ്വർതതേ ഹി ചിരം
തത്ര മനോ ലീനം ചേന്ന പുനഃ സംസാരബന്ധായ 148
പരമാനന്ദാനുഭവാത്സുചിരം നാദാനുസന്ധാനാത്
ശ്രേഷ്ഠശ്ചിത്തലയോƒയം സത്സ്വന്യലയേഷ്വനേകേഷു 149

മനോലയപ്രകരണം

 
സംസാരതാപതപ്തം നാനായോനിഭ്രമാത്പരിശ്രാന്തം
ലബ്ധ്വാ പരമാനന്ദം ന ചലതി ചേതഃ കദാ ക്വാപി 150
അദ്വൈതാനന്ദഭരാത്കിമിദം കോƒഹം ച കസ്യാഹം
ഇതി മന്ഥരതാം യാതം യദാ തദാ മൂർഛിതം ചേതഃ 151
ചിരതരമാത്മാനുഭവാദാത്മാകാരം പ്രജായതേ ചേതഃ
സരിദിവ സാഗരയാതാ സമുദ്രഭാവം പ്രയാത്യുച്ചൈഃ 152
ആത്മന്യനുപ്രവിഷ്ടം ചിത്തം നാപേക്ശതേ പുനർവിഷയാൻ
ക്ശീരാദുദ്ധൃതമാജ്യം യഥാ പുനഃ ക്ശീരതാം ന യാതീഹ 153
ദൃഷ്ടൗ ദ്രഷ്ടരി ദൃശ്യേ യദനുസ്യൂതം ച ഭാനമാത്രം സ്യാത്
തത്രോപക്ശീണം ചേച്ചിത്തം തന്മൂർഛിതം ഭവതി 154
യാതി സ്വസംമുഖത്വം ദൃങ്മാത്രം വാ യദാ തദാ ഭവതി
ദൃശ്യദ്രഷ്ടൃവിഭേദോ ഹ്യസംമുഖേƒസ്മിന്ന തദ്ഭവതി 155
ഏകസ്മിന്ദൃങ്മാത്രേ ത്രേധാ ദ്രഷ്ട്രാദികം ഹി സമുദേതി
ത്രിവിധേ തസ്മിംല്ലീനേ ദൃങ്മാത്രം ശിഷ്യതേ പശ്ചാത് 156
ദർപണതഃ പ്രാക്പശ്ചാദസ്തി മുഖം പ്രതിമുഖം തദാഭാതി
ആദർശേƒപി ച നഷ്ടേ മുഖമസ്തി മുഖേ തഥൈവാത്മാ 157

പ്രബോധപ്രകരണം

മാധുര്യം ഗുഡപിണ്ഡേ യത്തത്തസ്യാംശകേƒണുമാത്രേƒപി
ഏവം ന പൃഥഗ്ഭാവോ ഗുഡത്വമധുരത്വയോരസ്തി 158
അഥവാ ന ഭിന്നഭാവഃ കർപൂരാമോദയോരേവം
ആത്മസ്വരൂപമനസാം പുംസാം ജഗദാത്മതാം യാതി 159
യദ്ഭാവാനുഭവഃ സ്യാന്നിദ്രാദൗ ജാഗരസ്യാന്തേ
അന്തഃ സ ചേത്സ്ഥിരഃ സ്യാല്ലഭതേ ഹി തദാദ്വയാനന്ദം 160
അതിഗംഭീരേƒപാരേ ജ്ഞാനചിദാനന്ദസാഗരേ സ്ഫാരേ
കർമസമീരണതരലാ ജീവതരംഗാവലിഃ സ്ഫുരതി 161
ഖരതരകരൈഃ പ്രദീപ്തേƒഭ്യുദിതേ ചൈതന്യതിഗ്മാംശൗ
സ്ഫുരതി മൃഷൈവ സമന്താദനേകവിധജീവമൃഗതൃഷ്ണാ 162
അന്തരദൃഷ്ടേ യസ്മിഞ്ജഗദിദമാരാത്പരിസ്ഫുരതി
ദൃഷ്ടേ യസ്മിൻസകൃദപി വിലീയതേ ക്വാപ്യസദ്രൂപം 163
ബാഹ്യാഭ്യന്തരപൂർണഃ പരമാനന്ദാർണവേ നിമഗ്നോ യഃ
ചിരമാപ്ലുത ഇവ കലശോ മഹാഹ്രദേ ജഹ്നുതനയായാഃ 164
പൂർണാത്പൂർണതരേ പരാത്പരതരേƒപ്യജ്ഞാതപാരേ ഹരൗ
  സംവിത്സ്ഫാരസുധാർണവേ വിരഹിതേ വീചീതരംഗാദിഭിഃ
ഭാസ്വത്കോടിവികാസിതോജ്ജ്വലദിഗാകാശപ്രകാശേ പരേ
  സ്വാനന്ദൈകരസേ നിമഗ്നമനസാം ന ത്വം ന ചാഹം ജഗത് 165

ദ്വിധാഭക്തിപ്രകരണം

ചിത്തേ സത്ത്വോത്പത്തൗ തടിദിവ ബോധോദയോ ഭവതി
തർഹ്യേവ സ സ്ഥിരഃ സ്യാദ്യദി ചിത്തം ശുദ്ധിമുപയാതി 166
ശുദ്ധ്യതി ഹി നാന്തരാത്മാ കൃഷ്ണപദാംഭോജഭക്തിമൃതേ
വസനമിവ ക്ശാരോദൈർഭക്ത്യാ പ്രക്ശാല്യതേ ചേതഃ 167
യദ്വത്സമലാദർശേ സുചിരം ഭസ്മാദിനാ ശുദ്ധേ
പ്രതിഫലതി വക്ത്രമുച്ചൈഃ ശുദ്ധേ ചിത്തേ തഥാ ജ്ഞാനം 168
ജാനന്തു തത്ര ബീജം ഹരിഭക്ത്യാ ജ്ഞാനിനോ യേ സ്യുഃ
മൂർതം ചൈവാമൂർതം ദ്വേ ഏവ ബ്രഹ്മണോ രൂപേ 169
ഇത്യുപനിഷത്തയോർവാ ദ്വൗ ഭക്തോ ഭഗവദുപദിഷ്ടൗ
ക്ലേശാദക്ലേശാദ്വാ മുക്തിഃ സ്യാദേതയോർമധ്യേ 170
സ്ഥൂലാ സൂക്ശ്മാ ചേതി ദ്വേധാ ഹരിഭക്തിരുദ്ദിഷ്ടാ
പ്രാരംഭേ സ്ഥൂലാ സ്യാത്സൂക്ശ്മാ തസ്യാഃ സകാശാച്ച 171
സ്വാശ്രമധർമാചരണം കൃഷ്ണപ്രതിമാർചനോത്സവോ നിത്യം
വിവിധോപചാരകരണൈർഹരിദാസൈഃ സംഗമഃ ശശ്വത് 172
കൃശ്ണകഥാസംശ്രവണേ മഹോത്സവഃ സത്യവാദശ്ച
പരയുവതൗ ദ്രവിണേ വാ പരാപവാദേ പരാങ്മുഖതാ 173
ഗ്രാമ്യകഥാസൂദ്വേഗഃ സുതീർഥഗമനേഷു താത്പര്യം
യദുപതികഥാവിയോഗേ വ്യർഥം ഗതമായുരിതി ചിന്താ 174
ഏവം കുർവതി ഭക്തിം കൃഷ്ണകഥാനുഗ്രഹോത്പന്നാ
സമുദേതി സൂക്ശ്മഭക്തിര്യസ്യാ ഹരിരന്തരാവിശതി 175
സ്മൃതിസത്പുരാണവാക്യൈര്യഥാശ്രുതായാം ഹരേർമൂർതൗ
മാനസപൂജാഭ്യാസോ വിജനനിവാസേƒപി താത്പര്യം 176
സത്യം സമസ്തജന്തുഷു കൃഷ്ണസ്യാവസ്ഥിതേർജ്ഞാനം
അദ്രോഹോ ഭൂതഗണേ തതസ്തു ഭൂതാനുകമ്പാ സ്യാത് 177
പ്രമിതയദൃച്ഛാലാഭേ സന്തുഷ്ടിർദാരപുത്രാദൗ
മമതാശൂന്യത്വമതോ നിരഹങ്കാരത്വമക്രോധഃ 178
മൃദുഭാഷിതാ പ്രസാദോ നിജനിന്ദായാം സ്തുതൗ സമതാ
സുഖദുഃഖശീതോഷ്ണദ്വന്ദ്വസഹിഷ്ണുത്വമാപദോ ന ഭയം 179
നിദ്രാഹാരവിഹാരേഷ്വനാദരഃ സംഗരാഹിത്യം
വചനേ ചാനവകാശഃ കൃഷ്ണസ്മരണേന ശാശ്വതീ ശാന്തിഃ 180
കേനാപി ഗീയമാനേ ഹരിഗീതേ വേണുനാദേ വാ
ആനന്ദാവിർഭാവോ യുഗപത്സ്യാദ്ധൃഷ്ടസാത്ത്വികോദ്രേകഃ 181
തസ്മിന്നനുഭവതി മനഃ പ്രഗൃഹ്യമാണം പരാത്മസുഖം
സ്ഥിരതാം യാതേ തസ്മിന്യാതി മദോന്മത്തദന്തിദശാം 182
ജനുഷു ഭഗവദ്ഭാവം ഭഗവതി ഭൂതാനി പശ്യതി ക്രമശഃ
ഏതാദൃശീ ദശാ ചേത്തദൈവ ഹരിദസവര്യഃ സ്യാത് 183

ധ്യാനവിധിപ്രകരണം

യമുനാതടനികടസ്ഥിതവൃന്ദാവനകാനനേ മഹാരമ്യേ
കൽപദ്രുമതലഭൂമൗ ചരണം ചരണോപരി സ്ഥാപ്യ 184
തിഷ്ഠന്തം ഘനനീലം സ്വതേജസാ ഭാസയന്തമിഹ വിശ്വം
പീതാംബരപരിധാനം ചന്ദനകർപൂരലിപ്തസർവാംഗം 185
ആകർണപൂർണനേത്രം കുണ്ഡലയുഗമണ്ഡിതശ്രവണം
മന്ദസ്മിതമുഖകമലം സുകൗസ്തുഭോദാരമണിഹാരം 185
വലയാംഗുലീയകാദ്യാനുജ്ജ്വലയന്തം സ്വലങ്കാരാൻ
ഗലവിലുലിതവനമാലം സ്വതേജസാപാസ്തകലികാലം 187
ഗുഞ്ജാരവാലികലിതം ഗുഞ്ജാപുഞ്ജാന്വിതേ ശിരസി
ഭുഞ്ജാനം സഹ ഗോപൈഃ കുഞ്ജാന്തരവർതിനം ഹരിം സ്മരത 188
മന്ദാരപുഷ്പവാസിതമന്ദാനിലസേവിതം പരാനന്ദം
മന്ദാകിനീയുതപദം നമത മഹാനന്ദദം മഹാപുരുഷം 189
സുരഭീകൃതദിഗ്വലയം സുരഭിശതൈരാവൃതം സദാ പരിതഃ
സുരഭീതിക്ശപണമഹാസുരഭീമം യാദവം നമത 190
കന്ദർപകോടിസുഭഗം വാഞ്ഛിതഫലദം ദയാർണവം കൃഷ്ണം
ത്യക്ത്വാ കമന്യവിഷയം നേത്രയുഗം ദ്രഷ്ടുമുത്സഹതേ 191
പുണ്യതമാമതിസുരസാം മനോƒഭിരാമാം ഹരേഃ കഥാം ത്യക്ത്വാ
ശ്രോതും ശ്രവണദ്വന്ദ്വം ഗ്രാമ്യം കഥമാദരം ഭവതി 192
ദൗർഭാഗ്യമിന്ദ്രിയാണാം കൃഷ്ണേ വിഷയേ ഹി ശാശ്വതികേ
ക്ശണികേഷു പാപകരണേഷ്വപി സജ്ജന്തേ യദന്യവിഷയേഷു 193

സഗുണനിർഗുണയോരൈക്യപ്രകരണം

ശ്രുതിഭിർമഹാപുരാണൈഃ സഗുണഗുണാതീതയോരൈക്യം
യത്പ്രോക്തം ഗൂഢതയാ തദഹം വക്ശ്യേƒതിവിശദാർഥം 194
ഭൂതേഷ്വന്തര്യാമീ ജ്ഞാനമയഃ സച്ചിദാനന്ദഃ
പ്രകൃതേഃ പരഃ പരാത്മാ യദുകുലതിലകഃ സ ഏവായം 195
നനു സഗുണോ ദൃശ്യതനുസ്തഥൈകദേശാധിവാസശ്ച
സ കഥം ഭവേത്പരാത്മാ പ്രാകൃതവദ്രാഗരോഷയുതഃ 196
ഇതരേ ദൃശ്യപദാർഥാ ലക്ശ്യന്തേƒനേന ചക്ശുഷാ സർവേ
ഭഗവാനനയാ ദൃഷ്ട്യാ ന ലക്ശ്യതേ ജ്ഞാനദൃഗ്ഗമ്യഃ 197
യദ്വിശ്വരൂപദർശനസമയേ പാർഥായ ദത്തവാൻഭഗവാൻ
ദിവ്യം ചക്ശുസ്തസ്മാദദൃശ്യതാ യുജ്യതേ നൃഹരൗ 198
സാക്ശാദ്യഥൈകദേശേ വർതുലമുപലഭ്യതേ രവേർബിംബം
വിശ്വം പ്രകാശയതി തത്സർവൈഃ സർവത്ര ദൃശ്യതേ യുഗപത് 199
യദ്യപി സാകാരോƒയം തഥൈകദേശീ വിഭാതി യദുനാഥഃ
സർവഗതഃ സർവാത്മാ തഥാപ്യയം സച്ചിദാനന്ദഃ 200
ഏകോ ഭഗവാന്രേമേ യുഗപദ്ഗോപീഷ്വനേകാസു
അഥവാ വിദേഹജനകശ്രുതദേവഭൂദേവയോർഹരിര്യുഗപത് 201
അഥാവാ കൃഷ്ണാകാരാം സ്വചമൂം ദുര്യോധനോƒപശ്യത്
തസ്മാദ്വ്യാപക ആത്മാ ഭഗവാൻഹരിരീശ്വരഃ കൃഷ്ണഃ 202
വക്ശസി യദാ ജഘാന ശ്രീവത്സഃ ശ്രീപതേഃ സ കിം ദ്വേഷ്യഃ
ഭക്താനാമസുരാണാമന്യേഷാം വാ ഫലം സദൃശം 203
തസ്മാന്ന കോƒപി ശത്രുർനോ മിത്രം നാപ്യുദാസീനഃ
നൃഹരിഃ സന്മാർഗസ്ഥഃ സഫലഃ ശാഖീവ യദുനാഥഃ 204
ലോഹശലാകനിവഹൈഃ സ്പർശാശ്മനി ഭിദ്യമാനേƒപി
സ്വർണത്വമേതി ലൗഹം ദ്വേഷാദപി വിദ്വിഷാം തഥാ പ്രാപ്തിഃ 205
നന്വാത്മനഃ സകാശാദുത്പന്നാ ജീവസന്തതിശ്ചേയം
ജഗതഃ പ്രിയതര ആത്മാ തത്പ്രകൃതേ നൈവ സംഭവതി 206
വത്സാഹരണാവസരേ പൃഥഗ്വയോരൂപവാസനാഭൂഷാൻ
ഹരിരജമോഹം കർതും സവത്സഗോപാന്വിനിർമമേ സ്വസ്മാത് 207
അഗ്നേര്യഥാ സ്ഫുലിംഗാഃ ക്ശുദ്രാസ്തു വ്യുച്ചരന്തീതി
ശ്രുത്യർഥം ദർശയിതും സ്വതനോരതനോത്സ ജീവസന്ദോഹം 208
യമുനാതീരനികുഞ്ജേ കദാചിദപി വത്സകാംശ്ച ചാരയതി
കൃഷ്ണേ തഥാര്യഗോപേഷു ച വരഗോഷ്ഠേഷു ചാരയത്സ്വാരാത് 209
വത്സം നിരീക്ശ്യ ദൂരാദ്ഗാവഃ സ്നേഹേന സംഭ്രാന്താഃ
തദഭിമുഖം ധാവന്ത്യഃ പ്രയയുർഗോപൈശ്ച ദുർവാരാഃ 210
പ്രസ്രവഭരേണ ഭൂയഃ സ്രുതസ്തനാഃ പ്രാപ്യ പൂർവവദ്വത്സാൻ
പൃഥുരസനയാ ലിഹന്ത്യസ്തർണകവത്യഃ പ്രപായയൻപ്രമുദാ 211
ഗോപ അപി നിജബാലാഞ്ജഗൃഹുർമൂർധാനമാഘ്രായ
ഇത്ഥമലൗകികലാഭസ്തേഷാം തത്ര ക്ശണം വവൃധേ 212
ഗോപാ വത്സാശ്ചാന്യാ പൂർവം കൃഷ്ണാത്മകാ ഹ്യഭവൻ
തേനാത്മനഃ പ്രിയത്വം ദർശിതമേതേഷു കൃഷ്ണേന 213
പ്രേയഃ പുത്രാദ്വിത്താത്പ്രേയോƒന്യസ്മാച്ച സർവസ്മാത്
അന്തരതരം യദാത്മേത്യുപനിഷദഃ സത്യതാഭിഹിതാ 214
നന്വുച്ചാവചഭൂതേഷ്വാത്മാ സമ ഏവ വർതതേƒഥ ഹരിഃ
ദുര്യോധനേƒർജുനേ വാ തരതമഭാവം കഥം നു ഗതവാൻസഃ 215
ബധിരാന്ധപംഗുമൂകാ ദീർഘാഃ ഖർവാഃ സരൂപാശ്ച
സർവേ വിധിനാ ദൃഷ്ടാഃ സവത്സഗോപാശ്ചതുർഭുജാസ്തേന 216
ഭൂതസമത്വം നൃഹരേഃ സമോ ഹി മശകേന നാഗേന
ലോകൈഃ സമസ്ത്രിഭിർവേത്യുപനിഷദാ ഭാഷിതഃ സാക്ശാത് 217
ആത്മാ താവദഭോക്താ തഥൈവ നനു വാസുദേവശ്ചേത്
നാനാകൈതവയത്നൈഃ പരരമണീഭിഃ കഥം രമതേ 218
സുന്ദരമഭിനവരൂപം കൃഷ്ണം ദൃഷ്ട്വാ വിമോഹിതാ ഗോപ്യഃ
തമഭിലഷന്ത്യോ മനസാ കാമാദ്വിരഹവ്യഥാം പ്രാപുഃ 219
ഗച്ഛന്ത്യസ്തിഷ്ഠന്ത്യോ ഗൃഹകൃത്യപരാശ്ച ഭുഞ്ജാനാഃ
കൃഷ്ണം വിനാന്യവിഷയം സമക്ശമപി ജാതു നാവിന്ദൻ 220
ദുഃസഹവിരഹഭ്രാന്ത്യാ സ്വപതീന്ദദൃശുസ്തരൂന്നരാംശ്ചപശൂൻ
ഹരിരയമിതി സുപ്രീതാഃ സരഭസമാലിംഗയാഞ്ചക്രുഃ 221
കാƒപി ച കൃഷ്ണായന്തീ കസ്യാശ്ചിത്പൂതനായന്ത്യാഃ
അപിബത്സ്തനമിതി സാക്ശാദ്വ്യാസോ നാരായണഃ പ്രാഹ 222
തസ്മാന്നിജനിജദയിതാൻകൃഷ്ണാകാരാന്വൃജസ്ത്രിയോ വീക്ശ്യ
സ്വപരനൃപതിപത്നീനാമന്തര്യാമീ ഹരിഃ സാക്ശാത് 223
പരമാർഥതോ വിചാരേ ഗുഡതന്മധുരത്വദൃഷ്ടാന്താത്
നശ്വരമപി നരദേഹം പരമാത്മാകാരതാം യാതി 224
കിം പുനരനന്തശക്തേർലീലാവപുരീശ്വരസ്യേഹ
കർമാണ്യലൗകികാനി സ്വമായയാ വിദധതോ നൃഹരേഃ 225
മൃദ്ഭക്ശണേന കുപിഅതാം വികസിതവദനാം സ്വമാതരം വക്ത്രേ
വിശ്വമദർശയദഖിലം കിം പുനരഥ വിശ്വരൂപോƒസൗ 226

ആനുഗ്രഹികപ്രകരണം

വിഷവിഷമസ്തനയുഗലം പായയിതും പൂതനാ ഗൃഹം പ്രാപ്താ
തസ്യാഃ പൃഥുഭാഗ്യായാ ആസീത്കൃഷ്ണാർപണോ ദേഹഃ 227
അനയത്പൃഥുതരശകടം നിജനികടം വാ കൃതാപരാധമപി
കണ്ഠാശ്ലേഷവിശേഷാദവധീദ്ബാല്യേƒസുരം കൃഷ്ണഃ 228
യമലാർജുനൗ തരൂ ഉന്മൂല്യോലൂഖലഗതശ്ചിരം ഖിന്നൗ
രിംഗന്നംഗണഭൂമൗ സ്വമാലയം പ്രാപയന്നൃഹരിഃ 229
നിത്യം ത്രിദശദ്വേഷീ യേന ച മൃത്യോർവശീകൃതഃ കേശീ
കാകഃ കോƒപി വരാകോ ബകോƒപ്യശോകം ഗതോ ലോകം 230
ഗോഗോപീഗോപാനാം നികരമഹി പീഡയന്തമതിവേഗാത്
അനഘമഘാസുരമകരോത്പൃഥുതരമുരഗേശ്വരം ഭഗവാൻ 231
പീത്വാരണ്യഹുതാശനമസഹ്യതത്തേജസോ ഹേതോഃ
ദഗ്ധാന്മുഗ്ധാനഖിലാഞ്ജുഗോപ ഗോപാൻകൃപാസിന്ധുഃ 232
പാതു ഗോകുലമാകുലമശനിതടിദ്വർഷണൈഃ കൃഷ്ണഃ
അസഹായഏകഹസ്തേ ഗോവർധനമുദ്ദധാരോച്ചൈഃ 233
വാസോലോഭാകലിതം ധാവദ്രജകം ശിലാതലൈർഹത്വാ
വിസ്മൃത്യ തദപരാധം വികുണ്ഠവാസോƒർപിതസ്തസ്മൈ 234
ത്രേധാ വക്രശരീരാമതിലംബോഷ്ഠീം സ്ഖലദ്വപുർവചനാത്
സ്രക്ചന്ദനപരിതോഷാത്കുബ്ജാമൃജ്വാനനാമകരോത് 235
നിഹതഃ പപാത ഹരിണാ ഹരിചരണാഗ്രേണ കുവലയാപീഡഃ
തുംഗോന്മത്തമതംഗഃ പതംഗവദ്ദീപകസ്യാഗ്രേ 236
യുദ്ധമിഷാത്സഹ രംഗേ ശ്രീരംഗേനാംഗസംഗമം പ്രാപ്യ
മുഷ്ടികചാണൂരാഖ്യൗ യയതുർനിഃശ്രേയസം സപദി 237
ദേഹകൃതാദപരാധാദ്വൈകുണ്ഠോത്കണ്ഠിതാന്തരാത്മാനം
യദുവരകുലാവതംസഃ കംസം വിധ്വംസയാമാസ 238
ഹരിസന്ദർശനയോഗാത്പൃഥുരണതീർഥേ നിമജ്ജതേ തസ്മൈ
ഭഗവാന്നു പ്രദദാദ്യഃ സദ്യശ്ചൈദ്യായ സായുജ്യം 239
മീനാദിഭിരവതാരൈർനിഹതാഃ സുരവിദ്വിഷോ ബഹവഃ
നീതാസ്തേ നിജരൂപം തത്ര ച മോക്ശസ്യ കാ വാർതാ 240
യേ യദുനന്ദനനിഹതാസ്തേ തു ന ഭൂയഃ പുനർഭവം പ്രാപുഃ
തസ്മാദവതാരാണാമന്തര്യാമീ പ്രവർതകഃ കൃഷ്ണഃ 241
ബ്രഹ്മാണ്ഡാനി ബഹൂനി പങ്കജഭവാൻപ്രത്യണ്ഡമത്യദ്ഭുതാൻ
  ഗോപാന്വത്സയുതാനദർശയദജം വിഷ്ണൂനശേഷാംശ്ച യഃ
ശംഭുര്യച്ചരണോദകം സ്വശിരസാ ധത്തേ ച മൂർതിത്രയാത്
  കൃഷ്ണോ വൈ പൃഥഗസ്തി കോƒപ്യവികൃതഃ സച്ചിന്മയോ നീലിമാ 242
കൃപാപാത്രം യസ്യ ത്രിപുരരിപുരംഭോജവസതിഃ
  സുതാ ജഹ്നോഃ പൂതാ ചരണനഖനിർണേജനജലം
പ്രദാനം വാ യസ്യ ത്രിഭുവനപതിത്വം വിഭുരപി
  നിദാനം സോƒസ്മാകം ജയതി കുലദേവോ യദുപതിഃ 243
മായാഹസ്തേƒർപയിത്വാ ഭരണകൃതികൃതേ മോഹമൂലോദ്ഭവം മാം
  മാതഃ കൃഷ്ണാഭിധാനേ ചിരസമയമുദാസീനഭാവം ഗതാസി
കാരുണ്യൈകാധിവാസേ സകൃദപി വദനം നേക്ശസേ ത്വം മദീയം
  തത്സർവജ്ഞേ ന കർതും പ്രഭവസി ഭവതീ കിം നു മൂലസ്യ ശാന്തിം 244
ഉദാസീനഃ സ്തബ്ധഃ സതതമഗുണഃ സംഗരഹിതോ
  ഭവാംസ്താതഃ കാതഃ പരമിഹ ഭവേജ്ജീവനഗതിഃ
അകസ്മാദസ്മാകം യദി ന കുരുതേ സ്നേഹമഥ തത്
  വസസ്വ സ്വീയാന്തർവിമലജഠരേƒസ്മിൻപുനരപി 245
  ലോകാധീശേ ത്വയീശേ കിമിതി ഭവഭവാ വേദനാ സ്വാശ്രിതാനാം
  സങ്കോചഃ പങ്കജാനാം കിമിഹ സമുദിതേ മണ്ഡലേ ചണ്ഡരശ്മേഃ
ഭോഗഃ പൂർവാർജിതാനാം ഭവതി ഭുവി നൃണാം കർമണാം ചേദവശ്യം
തന്മേ ദൃഷ്ടൈർനൃപുഷ്ടൈർനനു ദനുജനൃപൈരൂർജിതം നിർജിതം തേ 246
നിത്യാനന്ദസുധാനിധേരധിഗതഃ സന്നീലമേഘഃ സതാ\-
  മൗത്കണ്ഠ്യപ്രബലപ്രഭഞ്ജനഭരൈരാകർഷിതോ വർഷതി
വിജ്ഞാനാമൃതമദ്ഭുതം നിജവചോ ധാരാഭിരാരാദിദം
  ചേതശ്ചാതക ചേന്ന വാഞ്ഛതിമൃഷാക്രാന്തോƒസി സുപ്തോƒസി കിം 247
ചേതശ്ചഞ്ചലതാം വിഹായ പുരതഃ സന്ധായ കോടിദ്വയം
  തത്രൈകത്ര നിധേഹി സർവവിഷയാനന്യത്ര ച ശ്രീപതിം
വിശ്രാന്തിർഹിതമപ്യഹോ ക്വ നു ത്വയോർമധ്യേ തദാലോച്യതാം
  യുക്ത്യാ വാനുഭവേന യത്ര പരമാനന്ദശ്ച തത്സേവ്യതാം 248
പുത്രാൻപൗത്രമഥസ്ത്രിയോƒന്യയുവതീർവിത്തന്യഥോƒന്യദ്ധനം
  ഭോജ്യാദിഷ്വപി താരതമ്യവശതോ നാലം സമുത്കണ്ഠയാ
നൈതാദൃഗ്യദുനായകേ സമുദിതേ ചേതസ്യനന്തേ വിഭൗ
  സാന്ദ്രാനന്ദസുധാർണവേ വിഹരതി സ്വൈരം യതോ നിർഭയം 249
  കാമ്യോപാസനയാർഥയന്ത്യനുദിനം കിഞ്ചിത്ഫലം സേപ്സിതം
  കിഞ്ചിത്സ്വർഗമഥാപവർഗമപരൈര്യോഗാദിയജ്ഞാദിഭിഃ
അസ്മാകം യദുനന്ദനാംഘ്രിയുഗലധ്യാനാവധാനാർഥിനാം
  കിം ലോകേന ദമേന കിം നൃപതിനാ സ്വർഗാപവർഗൈശ്ച കിം 250
ആശ്രിതമാത്രം പുരുഷം
  സ്വാഭിമുഖം കർഷതി ശ്രീശഃ
ലോഹമപി ചുംബകാശ്മാ
  സംമുഖമാത്രം ജഡം യദ്വത് 251
അയമുത്തമോƒയമധമോ
  ജാത്യാ രൂപേണ സമ്പദാ വയസാ
ശ്ലാഘ്യോƒശ്ലാഘ്യോ വേത്ഥം
  ന വേത്തി ഭഗവാനനുഗ്രഹാവസരേ 252
അന്തഃസ്ഥഭാവഭോക്താ
  തതോƒന്തരാത്മാ മഹാമേഘഃ
ഖദിരശ്ചമ്പക ഇവ വാ
  പ്രവർഷണം കിം വിചാരയതി 253
യദ്യപി സർവത്ര സമസ്തഥാപി നൃഹരിസ്തഥാപ്യേതേ
ഭക്താഃ പരമാനന്ദേ രമന്തി സദയാവലോകേന 254
സുതരാമനന്യശരണാഃ ക്ശീരാദ്യാഹാരമന്തരാ യദ്വത്
കേവലയാ സ്നേഹദൃശാ കച്ഛപതനയാഃ പ്രജീവന്തി 255
യദ്യപി ഗഗനം ശൂന്യം തഥാപി ജലദാമൃതാംശ്രൂപേണ
ചാതകചകോരനാമ്നോർദൃഢഭാവാത്പൂരയത്യാശാം 256
തദ്വദ്രജതാം പുംസാം ദൃഗ്വാങ്മനസാമഗോചരോƒപി ഹരിഃ
കൃപയാ ഫലത്യകസ്മാത്സത്യാനന്ദാമൃതേന വിപുലേന 257