മഹാഭാരതം മൂലം/അശ്വമേധികപർവം/അധ്യായം39

മഹാഭാരതം മൂലം/അശ്വമേധികപർവം
രചന:വ്യാസൻ
അധ്യായം39

1 [ബ്ര്]
     നൈവ ശക്യാ ഗുണാ വക്തും പൃഥക്ത്വേനേഹ സർവശഃ
     അവിച്ഛിന്നാനി ദൃശ്യന്തേ രജഃ സത്ത്വം തമസ് തഥാ
2 അന്യോന്യം അനുഷജ്ജന്തേ അന്യോന്യം ചാനുജീവിനഃ
     അന്യോന്യാപാശ്രയാഃ സർവേ തഥാന്യോന്യാനുവർതിനഃ
3 യാവത് സത്ത്വം തമസ് താവദ് വർതതേ നാത്ര സംശയഃ
     യാവത് തമശ് ച സത്ത്വം ച രജസ് താവദ് ഇഹോച്യതേ
4 സംഹത്യ കുർവതേ യാത്രാം സഹിതാഃ സംഘചാരിണഃ
     സംഘാതവൃത്തയോ ഹ്യ് ഏതേ വർതന്തേ ഹേത്വഹേതുഭിഃ
5 ഉദ്രേക വ്യതിരേകാണാം തേഷാം അന്യോന്യവർതിനാം
     വർതതേ തദ് യഥാ ന്യൂനം വ്യതിരിക്തം ച സർവശഃ
6 വ്യതിരിക്തം തമോ യത്ര തിര്യഗ് ഭാവഗതം ഭവേത്
     അൽപം തത്ര രജോ ജ്ഞേയം സത്ത്വം ചാൽപതരം തതഃ
7 ഉദ്രിക്തം ച രജോ യത്ര മധ്യസ്രോതോ ഗതം ഭവേത്
     അൽപം തത്ര തമോ ജ്ഞേയം സത്ത്വം ചാൽപതരം തതഃ
8 ഉദ്രിക്തം ച യദാ സത്ത്വം ഊർധ്വസ്രോതോ ഗതം ഭവേത്
     അൽപം തത്ര രജോ ജ്ഞേയം തമശ് ചാൽപതരം തതഃ
9 സത്ത്വം വൈകാരികം യോനിർ ഇന്ദ്രിയാണാം പ്രകാശികാ
     ന ഹി സത്ത്വാത് പരോ ഭാവഃ കശ് ചിദ് അന്യോ വിധീയതേ
10 ഊർധ്വം ഗച്ഛന്തി സത്ത്വസ്ഥാ മധ്യേ തിഷ്ഠന്തി രാജസാഃ
    ജഘന്യഗുണസംയുക്താ യാന്ത്യ് അധസ് താമസാ ജനാഃ
11 തമഃ ശൂദ്രേ രജഃ ക്ഷത്രേ ബ്രാഹ്മണേ സത്ത്വം ഉത്തമം
    ഇത്യ് ഏവം ത്രിഷു വർണേഷു വിവർതന്തേ ഗുണാസ് ത്രയഃ
12 ദൂരാദ് അപി ഹി ദൃശ്യന്തേ സഹിതാഃ സംഘചാരിണഃ
    തമഃ സത്ത്വം രജശ് ചൈവ പൃഥക്ത്വം നാനുശുശ്രുമ
13 ദൃഷ്ട്വാ ചാദിത്യം ഉദ്യന്തം കുചോരാണാം ഭയം ഭവേത്
    അധ്വഗാഃ പരിതപ്യേരംസ് തൃഷ്ണാർതാ ദുഃഖഭാഗിനഃ
14 ആദിത്യഃ സത്ത്വം ഉദ്ദിഷ്ടം കുചോരാസ് തു യഥാ തമഃ
    പരിതാപോ ഽധ്വഗാനാം ച രാജസോ ഗുണ ഉച്യതേ
15 പ്രാകാശ്യം സത്ത്വം ആദിത്യേ സന്താപോ രാജസോ ഗുണഃ
    ഉപപ്ലവസ് തു വിജ്ഞേയസ് താമസസ് തസ്യ പർവസു
16 ഏവം ജ്യോതിഃഷു സർവേഷു വിവർതന്തേ ഗുണാസ് ത്രയഃ
    പര്യായേണ ച വർതന്തേ തത്ര തത്ര തഥാ തഥാ
17 സ്ഥാവരേഷു ച ഭൂതേഷു തിര്യഗ് ഭാവഗതം തമഃ
    രാജസാസ് തു വിവർതന്തേ സ്നേഹഭാവസ് തു സാത്ത്വികഃ
18 അഹസ് ത്രിധാ തു വിജ്ഞേയം ത്രിധാ രാത്രിർ വിധീയതേ
    മാസാർധം ആസ വർഷാണി ഋതവഃ സന്ധയസ് തഥാ
19 ത്രിധാ ദാനാനി ദീയന്തേ ത്രിധാ യജ്ഞഃ പ്രവർതതേ
    ത്രിധാ ലോകാസ് ത്രിധാ വേദാസ് ത്രിധാ വിദ്യാസ് ത്രിധാ ഗതിഃ
20 ഭൂതം ഭവ്യം ഭവിഷ്യച് ച ധർമോ ഽർഥഃ കാമ ഇത്യ് അപി
    പ്രാണാപാനാവ് ഉദാനശ് ചാപ്യ് ഏത ഏവ ത്രയോ ഗുണാഃ
21 യത് കിം ചിദ് ഇഹ വൈ ലോകേ സർവം ഏഷ്വ് ഏവ തന്ത്രിഷു
    ത്രയോ ഗുണാഃ പ്രവർതന്തേ അവ്യക്താ നിത്യം ഏവ തു
    സത്ത്വം രജസ് തമശ് ചൈവ ഗുണസർഗഃ സനാതനഃ
22 തമോ ഽവ്യക്തം ശിവം നിത്യം അജം യോനിഃ സനാതനഃ
    പ്രകൃതിർ വികാരഃ പ്രലയഃ പ്രധാനം പ്രഭവാപ്യയൗ
23 അനുദ്രിക്തം അനൂനം ച ഹ്യ് അകമ്പം അചലം ധ്രുവം
    സദ് അസച് ചൈവ തത് സർവം അവ്യക്തം ത്രിഗുണം സ്മൃതം
    ജ്ഞേയാനി നാമധേയാനി നരൈർ അധ്യാത്മചിന്തകൈഃ
24 അവ്യക്തനാമാനി ഗുണാംശ് ച തത്ത്വതോ; യോ വേദ സർവാണി ഗതീശ് ച കേവലാഃ
    വിമുക്തദേഹഃ പ്രവിഭാഗ തത്ത്വവിത്; സ മുച്യതേ സര ഗുണൈർ നിരാമയഃ